Książka Michała Głuszkowskiego pt.: Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego, jest owocem wieloletnich badań zarówno archiwalnych jak i terenowych autora. Jest to również próba podsumowania szeregu prac badawczych realizowanych przez pracowników Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, dotyczących sytuacji językowej niezwykle interesującej mniejszości religijnej, jaką są staroobrzędowcy.
Historia i kultura staroobrzędowców staje się w ostatnich latach bardzo atrakcyjnym tematem badawczym, co niewątpliwie przekłada się na ilość dostępnych artykułów o charakterze naukowym czy publicystycznym.
Z tej perspektywy praca Michała Głuszkowskiego wyróżnia się jeszcze jednym ważnym walorem. Jest to publikacja akademicka, wyczerpująca zarówno treściowo, jak i warsztatowo wszelkie znamiona pracy naukowej.
Zawarte w niej informacje w rzetelny sposób ilustrują postawiony problem badawczy. Czytelnik wprowadzony w kwestie dwujęzyczności i dyglosji w czytelny sposób może prześledzić proces postępowania badawczego. Ewentualne wątpliwości w jasny sposób rozwiewane są przez system przypisów i odnośników treściowych do ważniejszych publikacji naukowych, których pełny spis tworzy obszerną bibliografię na końcu książki.
W strukturze książki znajdujemy klarowny podział na rozdziały, podrozdziały oraz aneksy zawierające teksty gwarowe, spis informatorów wraz z ich socjolingwistyczną charakterystyką, a także mapy.
W pierwszym rozdziale autor rekapituluje najważniejsze fakty z historii staroobrzędowców. Zwraca uwagę na genezę starowierstwa na świecie, zaznacza kierunki migracyjne w Rosji i na ziemiach polskich. Drugą część tego rozdziału zajmuje ilustracja obecnej sytuacji kulturowej polskich staroobrzędowców w aspektach demograficznym, etnicznym, językowym.
Drugi rozdział autor otwiera charakterystyką teorii badań socjologicznych i psychologicznych, wykorzystanych podczas zbierania i opracowania materiałów terenowych. Przedstawia w nim zastosowane przez siebie metody badawcze oraz dobór informatorów.
Punktem wyjścia w opracowaniu metodologii badawczej jest praca Languages in Contact Uriela Weinreicha wraz z proponowanymi przez niego strukturalnymi i pozastrukturalnymi czynnikami kształtującymi interferencję.
W oparciu o tezy Weinreicha zbudowane zostały podstawowe hipotezy badawcze, które Głuszkowski zawarł w ośmiu punktach, między innymi: H1. Czynniki pozajęzykowe (pozastrukturalne) mają decydujące znaczenie dla ogólnej interferencji międzyjęzykowej. H3. Istnieje obustronna zależność między istnieniem silnej tożsamości grupowej a zachowaniem języka mniejszości. H6. Postępująca sekularyzacja życia społeczności staroobrzędowców prowadzi do zmiany językowej. H8.1 Większe zróżnicowanie etapów życiowych młodego pokolenia skutkuje większym niż w starszych pokoleniach zróżnicowaniem idiolektalnym języka.
Ważną częścią (podrozdziałem) pracy jest przedstawienie dotychczasowych badań nad staroobrzędowcami.
Na wstępie autor deklaruje skupienie na polskiej literaturze naukowej, trafnie zauważając i doceniając dwa podstawowe filary współczesnych badań kulturowych. Są nimi prof. Iryda Grek-Pabisowa – zainteresowana w sposób szczególny językiem starowierców (autorka licznych opracowań gwary starowierskiej i słowników języka rosyjskiego) oraz Eugeniusz Iwaniec – badacz kultury religijnej, materialnej i społecznej staroobrzędowców, autor fundamentalnej pracy Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich XVII-XX w. (1977).
Ci autorzy, prowadzący swoje badania od lat pięćdziesiątych XX wieku, swoimi pracami dają początek całej serii nazwisk, publikacji zwartych i artykułów naukowych dotyczących kultury starowierskiej. Nie można w tym miejscu nie wspomnieć o międzynarodowym gronie badawczym, które w bardzo dobry sposób reprezentowane jest przez Grigorijusa Potašenkę ze względu na jego kompetencję i szeroki społeczny kontekst opisywanych wydarzeń z dziejów staroobrzędowców, szczególnie tych, którzy dotarli na teren Litwy.
Trzeci rozdział nosi tytuł Dwujęzyczność staroobrzędowców w perspektywie makrosocjolingwistycznej. W tej części pracy autor analizuje problem prymarności kodów językowych i jego znaczenie dla problemu interferencji międzyjęzykowej.
W podrozdziale Dyglosja autor w oparciu o swoje badania we wsiach Gabowe Grądy i Bór, ukazuje w formie zestawienia zróżnicowanie sfer użycia języków polskiego, gwary rosyjskiej oraz języka cerkiewnosłowiańskiego w społecznościach staroobrzędowców.
Autor rozróżnia tu i analizuje szereg sfer użycia języków takich jak: rodzina (aktywność wewnątrz wspólnoty i poza nią), życie towarzyskie i sąsiedzkie (wewnątrz i poza wspólnotą), miejsca publiczne i szkoła. Poza sferą życia analizuje także otoczenie, status społeczny rozmówcy, pokolenie które reprezentuje. Ponadto zwraca uwagę na prestiż używanego języka i zapożyczenia oraz kalki językowe.
W rozdziale czwartym pt.: Dwujęzyczność staroobrzędowców w perspektywie mikrosocjolingwistycznej znajdujemy charakterystykę indywidualnych użytkowników gwary wpływających na kształt omawianej dwujęzyczności staroobrzędowców.
Autor pisze także o warunkach przyswajania języków przez osobę, a także o tak zwanych seksolektach. Ważną częścią tego rozdziału jest przedstawienie podstawowych obszarów aktywności językowej wraz z elementami tę aktywność wyróżniającymi. Autor opisuje język domu rodzinnego, język okresu szkolnego, język wieku dojrzałego.
Bardzo ciekawe wnioski wysnuwa autor po analizie zjawisk językowych wspólnych dla poszczególnych grup wiekowych. Zwraca uwagę na pokoleniowe zróżnicowanie społeczności staroobrzędowców, wyróżniając specyfikę języka starszego pokolenia wraz opisem typów ich bilingwizmu w odróżnieniu od języka średniego i młodszego pokolenia, gdzie odnotowuje znacznie większe zróżnicowanie kodów językowych i typów dyglosji polsko-rosyjskiej. Omawianiu wszystkich zjawisk językowych towarzyszą dobrze dobrane przykłady, dokładna ich analiza i podsumowanie omawianych zjawisk.
Rozdział piąty nosi tytuł Utrzymanie i zanik języka mniejszości. W tym rozdziale autor pochyla się nad problematyką trwałości języka mniejszościowego w kontekście ograniczenia bądź utraty tradycyjnych sfer zastosowania. Próbuje stworzyć językowo-kulturową diagnozę kondycji językowej mniejszości staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego, uwzględniając między innymi zachodzące zmiany społeczne i ich oddziaływanie na kondycję języka mniejszości.
Całość rozważań autor podsumowuje w zakończeniu, potwierdzając trafność wysuniętych uprzednio hipotez badawczych.
Bardzo ważnym elementem pracy jest przytoczenie obszernej szczegółowej i aktualnej bibliografii tematu zawierającej szereg pozycji o zasięgu międzynarodowym. Autor zawarł tu także tytuły mające dużą wartość dla ogólnych badań kulturowych, psychologicznych i społecznych, w tym dotyczących mniejszości religijnych, etnicznych, narodowych.
Książka Michała Głuszkowskiego jest bardzo dobrze opracowaną i wyczerpującą temat publikacją naukową. Stanowi bardzo ważny element specjalistycznej bibliografii starowierskiej. Jestem przekonany, że osoby zainteresowane kulturą staroobrzędowców, a szczególnie posiadające kompetencję filologiczną, zwrócą na nią uwagę i docenią zakres czasowy prowadzonych badań (1999-2009) oraz zastosowane metody badawcze.
Michał Głuszkowski, Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011
ISBN:9788323126829
Ilość stron: 348
Format: 15.5×22.5cm
Oprawa: Miękka