Tekst: Mariusz Pucia
Niezwykle ważną częścią pobożności na ziemiach polskich jest kult maryjny. Wydaje się, że dziś nie da się mówić o religijnej spuściźnie kulturowej, bez nawiązana do postaci Bogurodzicy. Wraz z rozwojem różnorodnych form tego kultu, a zwłaszcza „zejściem ich pod strzechy”, zauważamy wzmożoną działalność, cechującą się przenikaniem wzajemnych wpływów twórczości profesjonalnej i ludowej. Ta ostatnia to zarówno adaptacje, jak i oryginalna twórczość własna. Znakomite laboratorium umożliwiające obserwację procesu powstawania repertuaru pieśniowego, jego wykonywania w ramach określonego religijnego obrzędu i poza nim, stanowi peregrynacja wizerunków Matki Bożej. Pomyślana jako akcja ogólnopolska, lecz również inicjowana w ośrodkach diecezjalnych czy nawet parafialnych z czasem uludowiła się w swojej obrzędowości. Pieśni maryjne z Lubelszczyzny. Muzyczna antologia pieśni „za Obrazem” jest wartościowym zbiorem, dokumentującym fenomen, twórczości okołoperegrynacyjnej.
Na treść publikacji składają się dwa główne rozdziały. Pierwszy wstępny, obejmuje takie zagadnienia, jak kult Matki Boskiej Królowej Polski, nawiedzenie Obrazu w tradycji lubelskiej, zasady publikowania tekstów i transkrypcji melodii, charakterystykę źródłowej pieśni oraz wykaz źródeł w układzie chronologicznym. Drugi zawiera teksty i melodie pieśni, wśród których znalazły się te pochodzące ze źródeł drukowanych, kontrafaktury zidentyfikowane w źródłach drukowanych, kontrafaktury niezidentyfikowane, kompilacje i kontaminacje oraz pieśni z własnym tekstem i melodią. Całość dopełnia bibliografia oraz alfabetyczny spis pieśni.
We wstępie autorka wprowadza najpierw ogólnie w zagadnienie kultu Matki Bożej Królowej Polski, podkreślając ważne dla jego powstania i rozwoju fakty: obronę Jasnej Góry w 1656 roku, śluby króla Jana Kazimierza i – ważne z punktu widzenia hymnologii – dodanie do tekstu Litanii Loretańskiej trzykrotnego wezwania Królowo Korony Polskiej, módl się za nami. Także zainaugurowanie w 1923 roku święta Królowej Polski, przypadającego odtąd na 3 maja i upamiętniającego uchwalenie w roku 1791 Konstytucji. Wreszcie ogłoszenie Maryi Panny Królowej Polski główną patronką i opiekunką narodu polskiego wraz ze św. Wojciechem i św. Stanisławem. Za tym podążają następne istotne wydarzenia, z Aktem oddania Polski w macierzystą niewolę Maryi, Matki Kościoła, za wolność Kościoła Chrystusowego kardynała Stefana Wyszyńskiego z 3 maja 1966 roku i związany z tym, kilkakrotnie przeprowadzany obrzęd peregrynacji obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej do wszystkich polskich parafii (1956−1980 i od 1985). Autorka podkreśla fakt organizowanych równolegle peregrynacji lokalnych obrazów: Matki Boskiej Ludźmierskiej, Wniebowziętej Maryi Panny z Rzeszowa, Matki Boskiej Pocieszenia z Leżajska; również znaczenie dla kultu Matki Bożej pontyfikatu Papieża Jana Pawła II, który Jej zawierzenie wyrażał zawołaniem Totus Tuus, sam wielokrotnie pielgrzymował na Jasną Górę, do kultu Matki Bożej i pielgrzymowania też zachęcał. Uludowienie obrzędu nastąpiło tymczasem na drodze organizowanych również współcześnie domowo-rodzinnych peregrynacji. Wstęp zamyka opis obrzędu nawiedzenia obrazu w tradycji lubelskiej, na podstawie zgromadzonych źródeł oraz wykaz źródeł wykorzystanych jako materiał porównawczy.
Najobszerniejszą częścią opracowania jest transkrypcja muzyczna oraz tekstowa repertuaru maryjnych śpiewów związanych z wydarzeniem nawiedzenia obrazu. Autorka nie poprzestaje na samym opublikowaniu zgromadzonego materiału, lecz porządkuje go w odniesieniu do źródeł drukowanych, jakimi są śpiewniki, których zawierający kilkadziesiąt pozycji spis otwiera Śpiewnik Kościelny ks. Michała Marcina Mioduszewskiego, wydany w 1838 roku, finalizują natomiast druki ulotne. Znalazły się w nim zatem zbiory o wysokiej wartości, jak i podziemne broszury doby komunizmu czy teksty publikowane pojedynczo. Wykorzystanie jednak takiego materiału porównawczego pozwoliło na wyróżnienie grup pieśni: od zawartych w znanych dostępnych użytkowych zbiorach (44 przekazy), poprzez kontrafaktury zidentyfikowane i przyporządkowane do konkretnych, znanych melodii pieśni (37) oraz do niezidentyfikowanych a popularnych melodii (A,B,C,D,E,F), kompilacje i kontaminacje (8), aż po takie, których najprawdopodobniejszym autorem zarówno tekstu, jak i melodii jest ludowy twórca (24). Cenne są też krótkie opisy poszczególnych wątków tekstowych i melodycznych, ujawniające stan aktualnej wiedzy na ich temat.
Do lat siedemdziesiątych XX wieku ludowy religijny repertuar śpiewów nie był przedmiotem zaplanowanej akcji dokumentacyjnej. Dopiero w roku 1971 rozpoczęto systematycznie i w sposób zaplanowany rejestrować tego typu repertuar, co stało się podstawą materiałową funkcjonującego do dziś Archiwum Muzycznego Folkloru Religijnego działającego w Instytucie Muzykologii KUL w Lublinie. Nie oznacza to, że śpiewów religijnych nie nagrywano poza tym ośrodkiem; rozproszone w większości przekazy śpiewów religijnych spotkać można w niemal wszystkich archiwach dźwiękowych. Jeśli wziąć pod uwagę również bezsprzeczny fakt przenikania wzajemnych religijnych i świeckich wpływów zarówno na płaszczyźnie melodii, tekstu, manier wykonawczych i – nade wszystko − spójnej całości wizji ludowej kultury funkcjonującej w obrzędowości kościelnej, rodzinnej, dorocznej i innych, zagadnienie dokumentacji folkloru religijnego jako ważnego materiału źródłowego i porównawczego jawi się jako konieczność, bez której obraz muzycznej kultury ludowej społeczności, regionu, kraju jest niepełny. Stąd właśnie płynie wniosek, że przyjęta metoda publikacji – wraz z możliwymi do wykazania związkami z porównawczymi źródłami – jest w tym miejscu niezwykle cenna, wykazuje bowiem zależności z możliwie szerokim materiałem porównawczym, wykazywanym w różnorodnych zbiorach. Materiał dźwiękowy wykorzystany jako baza antologii stanowiły zasoby Archiwum Etnolingwistycznego UMCS oraz wspomnianego Archiwum Muzycznego Folkloru Religijnego KUL.
Repertuar pieśni za Obrazem jest tym fragmentem żywej tradycji, którego jeszcze dotykamy. Wraz ze śmiercią pokoleń pamiętających wydarzenia peregrynacji w latach 1956−1980 i po 1985, odchodzi jednak w zapomnienie wiele z jego zasobu. Ze wszech miar wart jest więc dokumentacji. Niniejsza publikacja spełnia ten postulat. Warto, by badania nad ludową spuścizną repertuaru religijnego kontynuowano. O ile bowiem wydaje się, że dłużej od świeckiego przekazu zachowuje on żywotność, dzięki religijnemu obrzędowi, któremu zwykle towarzyszy, jednak podlega podobnym procesom odchodzenia w niepamięć. Należy więc jak najszybciej podejmować prace dokumentacyjne podobne jak to opracowanie. Osobnym, niezwykle zajmującym zagadnieniem jest kwestia przenikania muzycznych oraz tekstowych wątków, których opis i uchwycenie ścieżek migracji może stać się przedmiotem odrębnego, fascynującego studium.
Agata Kusto, Pieśni maryjne z Lubelszczyzny. Muzyczna antologia pieśni „za Obrazem”, Polihymnia, Lublin 2015, 156 s., nuty.