Tekst: Anna Weronika Brzezińska
W tym roku mija sześć lat od momentu, w którym Polska ratyfikowała akt prawa międzynarodowego, jakim jest Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 roku. Ratyfikacja konwencji oznaczała jednocześnie przyjęcie zobowiązania do zbudowania takiego systemu ochrony, który umożliwiłby jak najszersze włączanie w proces ochrony samych depozytariuszy, a jednocześnie by idee ochrony propagować w jak najszerszych kręgach naukowych i regionalistycznych. Od 2011 roku regularnie odbywają się w naszym kraju konsultacje społeczne i organizowane są wydarzenia, na których spotykają się przedstawiciele różnych społeczności, by wymieniać się doświadczeniami i refleksjami z zakresu ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Uruchomione zostały programy dotacyjne na szczeblach państwowych i samorządowych, powstały różnego rodzaju grupy formalne i nieformalne wprowadzające w życie idee Konwencji, na bieżąco także dokumentowane są wszelkie przejawy owego dziedzictwa, wydawane są coraz liczniejsze publikacje. Jedną z takich form wymiany wzajemnych doświadczeń są cykliczne konferencje, w których udział biorą naukowcy, edukatorzy i depozytariusze. Większość z nich odbywa się pod patronatem lub we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest organizowanie systemu ochrony a zarazem integracja środowisk zainteresowanych tego typu działaniami.
Recenzowana publikacja jest pokłosiem takiego właśnie spotkania jest konferencja, która odbyła się w Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny” w Chorzowie. Grono naukowców i animatorów z całej Polski dyskutowało o tym, w jaki sposób w idee ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego włączać placówki muzealne oraz w jaki sposób upowszechniać wyniki prowadzonych badań naukowych. Jednocześnie publikacja ta stanowi trzeci już tom w serii „Niematerialne dziedzictwo kulturowe w Polsce i jego ochrona” powołanej przez NID. Pierwszy tom dotyczący źródeł i wartości wynikających z ochrony niematerialnego dziedzictwa ukazał się w 2013 roku, kolejny poruszający zagadnienia związane z identyfikacją zjawisk oraz zagrożeń mogących mieć w wpływ na zanik lub zniekształcenie form dziedzictwa wyszedł w 2015 roku. Tym bardziej cieszy fakt, że recenzowana publikacja wydana w 2016 roku ukazała się tak szybko. Pokazuje to tym samym, jak żywe jest zainteresowanie podejmowaną przez autorki i autorów tematyką, jak wiele jest tematów wymagających dyskusji i namysłu oraz jak duże jest w Polsce środowisko osób, którym idea ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest bliska.
Redaktorka książki – dr Agnieszka Przybyła-Dumin zaproponowała bardzo dobrą kolejność tekstów składających się na pokaźnych rozmiarów tom. Pierwsze cztery, pod wspólnym tytułem „Konwencja UNESCO z 2003 roku a kluczowe zagadnienia ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego”, dotyczą kwestii ogólnych związanych z wdrażaniem w Polsce systemu ochrony co jednocześnie jest rodzajem przewodnika po trudnych i niekiedy skomplikowanych zagadnieniach. Sławomir Ratajski w syntetyczny sposób relacjonuje dotychczas realizowane praktyki w zakresie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego podając ciekawe i inspirujące przykłady m.in. z Indonezji czy Węgier. Zwraca także uwagę na rolę środowiska eksperckiego określając ich mianem „mediatorów” i „pośredników” (powołując się na doświadczenia Marca Jacobsa i Roberta Barona), którzy powinni „z całym respektem dostosować się do reguł wewnątrzwspólnotowych i służyć pomocą, ucząc ją [społeczność lokalną] rozumieć sens i wartość danego dziedzictwa niematerialnego (…), ale pozostawiając decyzję grupie czy osobie, której to dotyczy, od niej bowiem zależy zgłoszenie propozycji elementu dziedzictwa do wpisu” (s. 23-24). Taki głos eksperta (jakim jest niewątpliwie sam S. Ratajski) uważam za niezwykle ważny, bo deficniuje on w sposób właściwy role jaką m.in. uczestniczki i uczestnicy konferencji mogą pełnić w środowiskach, z którymi współpracują. Katarzyna Smyk podejmuje rozważania nad niezwykle ważnym aspektem ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego na poziomie krajowym, a dotyczą one wdrożenia przez NID drugiego rejestru krajowego. Pierwszym jest uruchomiona w 2013 roku „Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego”, kolejnym omawianym przez autorkę jest „Krajowy rejestr dobrych praktyk”[1]. K. Smyk zwraca uwagę na ważne funkcje, jakie ta druga lista może pełnić, podkreślając nade wszystko funkcje informacyjne i edukacyjne. Za cenny głos uważam stwierdzenie, że tworząc kolejny rejestr nie można dopuścić do dezintegracji środowisk lokalnych poprzez wprowadzanie wartościowania już działających na rzecz promowania dobrych standardów ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Autorka z przekonaniem podkreśla, że tworząc listę dobrych praktyk należy „oddać należne miejsce wielu polskim działaniom, przynoszącym świetne efekty” (s. 37). Na podmiotowość społeczności lokalnej zwraca uwagę w swoim tekście Kinga Czerwińska. Przywołując przykłady konkretnych działań podejmowanych przez różne społeczności i grupy depozytariuszy ze m.in. ze Śląska Cieszyńskiego wskazuje na to, co stanowić ma fundament systemu ochrony. To zaangażowanie społeczne, inicjatywy oddolne i systemowe wsparcie dla wszelkich działań związanych z dziedzictwem kulturowym, wraz z wykorzystywaniem jego elementów dla celów promocyjnych. Pierwszą część książki zamykają rozważania Agnieszki Przybyły-Dumin dotyczące roli ekspertów, za których uważa ona badaczy, nauczycieli i miłośników kultury. Wszystkie trzy grupy biorą udział w procesie zinstytucjonalizowanego przekazu dziedzictwa kulturowego, a idealnym rozwiązaniem byłaby stała i systematyczna współpraca między przedstawicielami wszystkich grup.
Druga część publikacji „Niematerialne dziedzictwo kulturowe a język, sztuka, przestrzeń i zmiana” (zawierająca 7 tekstów) pozwala zapoznać się z interesującymi obserwacjami i refleksjami z perspektywy różnych dyscyplin naukowych m.in. historii sztuki, językoznawstwa, geografii (studia nad krajobrazem). Różnorodność tematów przejawia się nie tylko w różnych podejściach badawczych (interesujący tekst Moniki Miczki-Pajestki o kulturze konwergencji czy rozważania Piotra Krasnego o niematerialnych wartości sztuki), ale i przenoszą czytelnika w różne rejony Polski i świata. Jana Raclavská opisuje frazeologię zwierzęcą w cieszyńskiem, Gerard Kosmala zajmuje się krajobrazem Górnego Śląska w kontekście niematerialnego dziedzictwa kulturowego, a Beata Gaj opisuje kulturę łacińską, która jej zdaniem jest największym zabytkiem niematerialnym Śląska. Obszarami pozaeuropejskimi zajmują się z kolei Magdalena Gimbut (pisząc o chińskiej sztuce ogrodów) oraz Piotr Adam Grządziel opisujący zwoje osobiste doświadczenia w momencie zapoznawania się z dziedzictwem Zanzibaru.
W trzeciej części recenzowanego tomu zatytułowanej „Dobre praktyki i metody zachowania niematerialnego dziedzictwa kulturowego”, a na którą składa się 8 tekstów, autorzy opisują konkretne działania realizowane przez instytucje muzealne i naukowe. I tak czytelnicy mają możliwość zapoznać się z działaniami muzealników i animatorów w zakresie szopkarstwa krakowskiego (Magdalena Kwiecińska), czy wodzenia niedźwiedzia (Danuta Cholewa). O tym w jaki sposób instytucje muzealne mogą się włączać w działania na rzecz ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego piszą Danuta Blin-Olbert (o kreowaniu przeszłości społeczno-duchowej), Anna Pasternak (o inscenizacji jako nośniku treści) oraz Magdalena Łuków vel Broniszewska (o tym jak korzystać z oferty muzeów). Za ciekawe uważam głosy Aleksandry Sobańskiej i Witolda Wiencka prezentujących działalność Koła Badaczy Kultury funkcjonującym przy Miejskim Domu Kultury w Czechowicach Dziedzicach oraz Agnieszki Pieńczak postulującej włączenie działalności Polskiego Atlasu Etnograficznego we współczesne dyskursy nad formami ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W tej części publikacji znajduje się także artykuł dotyczący ochrony dziedzictwa na Słowacji rozpatrywanego w dwóch kontekstach – dziedzictwa miejskiego i wiejskiego oraz lokalnego i narodowego (Jolana Darulová, Katarína Koštialová).
Część czwarta (zamykająca tom) nosi tytuł „Niematerialne dziedzictwo kulturowe – wybrane przykłady funkcjonowania”, na którą składa się 6 tekstów poświęcona jest badaniom terenowym oraz formom dokumentacji przejawów dziedzictwa na poziomie lokalnym i regionalnym. I tak Anna Kwaśniewska podejmuje rozważania dotyczące „starego” i „nowego” dziedzictwa na obszarze Pomorza Wschodniego. Aleksandra Paprot opisuje współczesny kontekst funkcjonowania tradycji związanych z końcem karnawału w Wielkopolsce, a Marta Machowska zajmuje się tradycjami lanego poniedziałku (śmigusa-dyngusa) w powiecie gnieźnieńskim. Do tradycji wielkanocnych nawiązuje też Urszula Szymak opisując tradycje pisankarskie na obszarze Polski północno-wschodniej. Ostatnie dwa teksty dotyczą śląskich tradycji – noszenia stroju (Małgorzata Pietrzak) oraz hodowli gołębi (Marta Paszko).
Po lekturze tomu w czytelniku pozostaje nieodparte wrażenie, że ratyfikowanie przez Polskę Konwencji UNESCO z 2003 roku przyczyniło się do integracji wielu środowisk, od lat działających na rzecz zachowania i ochrony a także promowania i edukowania w zakresie wiedzy o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Tym samym dzięki konwencji (oraz cały krajowy system będący jej pokłosiem) nastąpiło niewątpliwe ożywienie w środowiskach eksperckich, reprezentujących wiele dyscyplin i szkół badawczych. W podejmowanych działaniach niezmiernie cieszy tak szeroki udział muzealników, którzy dzięki swojej pracy od zawsze byli tymi, którzy znajdowali się najbliżej społeczności lokalnych – depozytariuszy. A wyrazem chęci integracji środowiska ekspertów jest zarówno organizowanie konferencji, jak i wspólne dzielenie się dobrymi praktykami i doświadczeniami. Czego wyrazem pozostaje recenzowana monografia.
Niematerialne Dziedzictwo Kulturowe w Polsce i jego ochrona, t. 3, Narracja, obyczaj, wiedza… O zachowaniu niematerialnego dziedzictwa kulturowego, red. Agnieszka Przybyła-Dumin, Chorzów-Lublin-Warszawa 2016, s. 363.
PRZYPISY
[1] Krajowy Rejestr Dobrych Praktyk uruchomiony został przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w 2017 roku.