Tekst: prof. Jan Adamowski
W ostatnich latach rynek wydawniczy dotyczący polskiej kultury ludowej wyraźnie wzrastał, jednakże od dawna nie pojawiło się dzieło o randze opracowania Mariana Pokropka.[1] Zamysł autorski był dalece skromniejszy. W pierwszej wersji miał to być tylko skrypt dla studentów archeologii. Jednak w ostatecznej realizacji powstało dzieło wybitne i to w różnych odniesieniach.
Wskażmy na niektóre:
- Zewnętrznie wyróżnia je obszerny zakres tematyczny. Opracowanie obejmuje jedenaście podstawowych dla tematu pracy działów merytorycznych, jak: osadnictwo i rolnictwo; pasterstwo i hodowla; budownictwo; sprzęty i meble; plecionkarstwo; obróbka lnu, wełny i tkactwo; garncarstwo; różne zawody rzemieślnicze, w tym specjalnie potraktowane kowalstwo oraz transport i komunikacja – rozdział ten zamyka rozważania tematyczne.
- Owa obszerność wynika z przyjętej przez autora analitycznej postawy badawczej, co chociażby ujawnia zamieszczony wybór bibliograficzny. Wskazuje on nie tylko na znajomość ściśle etnograficznej literatury przedmiotu ale także nauk ościennych, zwanych niekiedy pomocniczymi. Daje to możliwość rzeczywiście holistycznego podejścia do przedstawiania poszczególnych tematów szczegółowych.
- Publikacja ma charakter podręcznika i taki był przecież pierwotny zamiar ujawniony przez samego autora. Szczegółowa lektura i analiza dzieła pozwala na ocenę, że przedstawiane opracowanie ma pogłębiony a nie tylko relacjonujący status.
- Monografię prof. M. Pokropka wyróżnia i to, że niemal wszystkie (poza typowo historycznymi aspektami), omawiane zjawiska i artefakty są mu znane bezpośrednio. Profesor jest przecież powszechnie uznanym badaczem terenowym. I chociaż ma swoje obszarowe zainteresowania badawcze (np. północno-wschodnie tereny Polski), to w praktyce prowadził eksploracje na różnych obszarach Polski i poza Polską, opracowanie obejmuje także takie kraje, jak: Ukraina, Białoruś, Słowacja, Rosja, Czechy, Węgry, Litwę, Łotwę, Rumunię, Bułgarię i państwa byłej Jugosławii. Efektem tych prac i tej postawy badawczej są jego filmy etnograficzne, a w samej omawianej publikacji – olbrzymi wybór autorskiej dokumentacji fotograficznej. Najstarsze pochodzą z lat pięćdziesiątych a ostatnie z roku 2017. Taki rozrzut czasowy tej dokumentacji nie tylko uzupełnia omawiane problemy, je wizualizuje ale również daje podstawę do analiz porównawczych, do badań nad zmiennością naszej tradycji. A przypomnijmy, że to właśnie ten okres – lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych charakteryzował się szczególnie intensywnymi przemianami w życiu społecznym, gospodarczym i kulturowym polskiej wsi. Można więc powiedzieć, że Profesor M. Pokropek stał się naocznym świadkiem i dokumentalistą tych przemian, czemu dał wyraz także w omawianej „Etnografii”.
- Wydając monumentalną „Etnografię” Prof. M. Pokropek staje w rzędzie ze swoimi klasycznymi już dzisiaj badaczami, jak: Zygmunt Gloger, Jan Stanisław Bystroń, w szczególności Kazimierz Moszyński[2]. Do osiągnięć, sposobu myślenia i uprawiania nauki przez K. Moszyńskiego, M. Pokropek nawiązuje wprost intencjonalnie. Mamy tu bowiem szczególne odniesienia do „Kultury ludowej Słowian”, nawet na poziomie edytorskim. Publikacja M. Pokropka to przecież bezpośrednie nawiązanie do tomu pierwszego dzieła K. Moszyńskiego. Jednakże, jak sam autor wskazuje, dokonał on sporo zmian, co na przykład, dotyczy: ewolucyjnego „rozwoju kultury ludowej” (s.19) jaki dominował w naukowym myśleniu krakowskiego slawisty, czy systematyki materiału (s.20). Sam wszakże pozostaje badaczem skromnym i wyraźnie wskazuje na „doskonałość” opracowania K. Moszyńskiego i preferuje w swoich badaniach opracowaną przez poprzednika etnograficzną metodę badawczą.
- Kontynuując podjęty wyżej aspekt porównawczy należy też dodać, że monografia M. Pokropka jest wyraźną zachętą do współczesnego i całościowego kontynuowania dzieła podjętego przez Moszyńskiego. Problem leży jednak w tym, że w tak współcześnie wyspecjalizowanych zakresach badawczych trudno znaleźć autora o równie szerokich zainteresowaniach badawczych i wiedzy jaką reprezentował K. Moszyński czy J. S. Bystroń. Winien się zatem zaleźć inny badacz, który równie syntetycznie i z wnikliwą znajomością tematu – jak Prof. M. Pokropek, przedstawiłby współczesną wiedzę o – mówiąc językiem K. Moszyńskiego, „kulturze duchowej”.
Dzieło Mariana Pokropka pomimo swojego krótkiego życia doczekało się już wielu pozytywnych opinii. Przytoczmy niektóre:
– „Książka Mariana Pokropka jest dziełem unikatowym. Żeby zrozumieć znaczenie Etnografii. Materialnej kultury ludowej Polski na tle porównawczym, potrzebne jest spojrzenie z perspektywy czasu” – pisał Wojciech Wróblewski.[3]
– „Oddając do rąk czytelnika książkę profesora Mariana Pokropka Etnografia. Materialna kultura ludowa Polski na tle porównawczym i licząc na jej życzliwe przyjęcie, jestem przekonana, że ma ona szansę stać się Kulturą ludową Słowian na XXI wiek”[4] – Katarzyna Waszczyńska.
– „Atrakcyjnie opracowana, znakomita i monumentalna praca profesora Mariana Pokropka, nestora polskiej etnografii, ukazuje odchodzący świat tradycyjnej kultury materialnej. […] Jest to dzieło wielofunkcyjne, gdyż oprócz walorów dydaktycznych wkracza na poziom innego, ambitniejszego gatunku: okazuje się próbą syntezy wiedzy o kulturze ludowej” – Sławoj Szynkiewicz.[5]
– „Nie ma dziś w Polsce uczonego, który podjąłby się opracowania tak obszernego fresku, jak prof. Marian Pokropek […]. Praca ukazuje niesłychanie obszerną wiedzę autora, stawiając go obok takich uczonych jak Ciszewski i Moszyński” – Zygmunt Kłodnicki.[6]
Podsumowując przedstawioną powyżej krótką opinię o publikacji profesora Mariana Pokropka chcę jeszcze raz podkreślić jej znaczenie zarówno jako podręcznikowej syntezy jak i wprost wylewającej się z niej zafascynowanie autora konkretnymi szczegółami. Daje to różnorodnemu czytelnikowi możliwość zbudowania tak ogólnego poglądu jak i odnalezienia w tym gąszczu faktów i artefaktów siebie, swojej kultury.
Przypisy
[1] Marian Pokropek, Etnografia. Materialna kultura ludowa Polski na tle porównawczym, Warszawa 2019, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ss. 616, ryciny i fotografie.
[2] Szczególnie należy na tym miejscu przywołać następującą pozycję: Kazimierz Moszyński, Kultura ludowa Słowian. Cz. I, Kultura materialna, Kraków !929; cz. II, Kultura duchowa, Kraków 1934; cz. II, Kultura duchowa, zeszyt 2, Kraków 1939.
[3] Wojciech Wróblewski, Krótka historia pewnej książki, [w:] M. Pokropek, op. cit., s.7.
[4] Katarzyna Waszczyńska, Kultura ludowa Słowian – na XXI wiek. Kilka słów o książce Profesora Mariana Pokropka, [w:] M. Pokropek, op. cit., s.5.
[5] Zob. M. Pokropek, op. cit., 4 strona okładki.
[6] Zob. M. Pokropek, op. cit., 4 strona okładki.