Tekst: Katarzyna Kraczoń
W 2018 roku ukazała się nowa publikacja zatytułowana Czas niezwykły. Obrzędowość doroczna na Górnym Śląsku[1] wydana przez Regionalny Instytut Kultury w Katowicach. Książka jest jednym z efektów rzeczowych[2] realizowanego przez tę instytucję projektu pod nazwą Mapa Obrzędowa Górnego Śląska, którego zadaniem była dokumentacja żywych zwyczajów i obrzędów dorocznych na terenie tej części historycznej ziemi górnośląskiej, która leży współcześnie w granicach administracyjnych województwa śląskiego i opolskiego. Autorzy – Robert Garstka i Aleksander Lysko – dzięki przeprowadzonym badaniom terenowym stworzyli obszerne i wyczerpujące kalendarium współcześnie kultywowanych świąt dorocznych.
Istotę prezentowanego wydawnictwa trafnie określił prof. Zbigniew Kadłubek, pisząc: „Oto bowiem mamy pewien kolorowy plan górnośląskiej wyobraźni (w której mieszczą się elementy zarówno świeckie, związane z kulturą popularną już teraz, ale także te najgłębiej religijne). Bazą wszakże pozostaje (może w niektórych partiach ukryty) kalendarz liturgiczny, święta kościelne, wspomnienia regionalnych patronów. I nie jest w tej chwili istotne, czy owi patroni to rzeczywiście czczeni święci katoliccy, lecz że postacie owe stają się jakoby górnośląskimi geniuszami miejsc albo geniuszami pewnych określonych dni roku”[3].
Publikację otwiera kilkustronicowy spis treści rozpisany w formie kalendarza, w którym zostały oznaczone wszystkie omawiane w książce zwyczaje i obrzędy (łącznie opisano siedemdziesiąt siedem zwyczajów i dorocznych praktyk obrzędowych). Prezentację udokumentowanych świąt otwiera Wigilia św. Andrzeja (29 listopada) a zamyka wspomnienie św. Marcina (11 listopada). Pewnym dodatkiem jest krótki wykaz odpustów parafialnych i miejsc pielgrzymkowych, do których przez cały rok przybywają pątnicy. Poszczególne zwyczaje są konsekwentnie omawiane według przyjętej przez autorów konwencji. Każdy obrzęd, obok nazwy (często podawanej też w formie/formach gwarowych) i daty, posiada krótki opis oraz porównanie tego, jak był on obchodzony dawniej a jak wygląda to współcześnie. Dopełnieniem tekstów jest bogaty materiał fotograficzny, który stanowią zdjęcia archiwalne (najczęściej z początku XX wieku) oraz te wykonane współcześnie. Warto dodać, że jest to wydawnictwo dwujęzyczne – wszystkie treści są równolegle tłumaczone na język angielski.
O „niezwykłości” i specyficznym miejscami kolorycie opisywanych świąt świadczy bogactwo kulturowe omawianego obszaru, który na przestrzeni wieków poddawany był wpływom wielu różnych organizmów państwowych. Stąd możemy dostrzec tu treści słowiańskie, polskie, niemieckie, miejscami też czeskie, a w niektórych współczesnych świętach także amerykańskie. Jest to zapewne jeden z tych czynników, który sprawia, że pewne treści typowe dla opisów tradycyjnych obrzędów zacierają się. Czytelnik może odnieść wrażenie, że niektóre omawiane zjawiska nie przystają wręcz do obrazu dorocznego kalendarza obrzędowego. Być może świadomie, jak zauważył we wstępie do monografii Marian Grzegorz Gerlich, autorzy zrezygnowali z operacjonalizacji pojęć typu „obrzęd”, „zwyczaj”, „święto”, „kultura ludowa” itp., by po prostu pokazać regionalne bogactwo współczesnego świętowania. Jest to niewątpliwie największy walor tej popularnonaukowej publikacji.
Wśród omawianych świąt można wskazać tradycyjne obrzędy o zasięgu ogólnopolskim (i nie tylko) kultywowane do dziś w zasadzie w niezmienionej formie (Adwent, Święto Objawienia Pańskiego, Niedziela Palmowa, Dni krzyżowe, Zielone Świątki, Boże Ciało). Są to święta głównie o charakterze liturgicznym, charakteryzujące się również bogatym zestawem praktyk realizowanych w przestrzeni domowo-gospodarskiej, czego przykładem są chociażby obchody i wszelkie praktyki związane z Niedzielą Palmową. Obok zwyczajów powszechnie znanych (np. Topienie Marzanny) znalazły się te o charakterze regionalnym (Wodzenie niedźwiedzia, Środa żurowa) lub lokalnym, obchodzone zaledwie w kilku miejscowościach (Golenie brody – rytuał kultywowany w Lisowie, Taninie i Chwostku czy Rosenmontag wciąż żywy m.in. w Dobrzeniu Wielkim, Chrząszczycach i Szczedrzyku), a czasami tylko w jednej wsi (Fakle – wielkoczwartkowe palenie ognisk w Stanicyczy tzw. krzyżoki praktykowane w Borkach Małych). Ze względu na unikatowy charakter ostatniego zwyczaju przytoczę jego krótki opis: „Przez cały Wielki Post krzyżoki – młodzi mężczyźni, kawalerzy – zbierają wydmuszki z jajek, z których powstanie brama wielkanocna. Krzyżoków jest dwunastu, tak jak apostołów. Bramę tworzy się poprzez nawlekanie kilkuset wydmuszek na sznurki, według przygotowanego wcześniej projektu. Kompozycja w 2018 roku składała się z 4700 wydmuszek. Wieczorem w Wielką Sobotę konstrukcję przenosi się ręcznie na ulicę Brodackiego, a następnie zawiesza między dwoma drzewami nad drogą w środku wsi. Każdorazowo brama ma inny kształt i wisi do następnego roku. Po jej zawieszeniu mężczyźni udają się do remizy, gdzie wspólnie spożywają zrobioną przez siebie jajecznicę ze 120 jaj, a następnie podążają do kościoła, skąd zabierają szarfy, chorągwie oraz figurę Chrystusa Zmartwychwstałego. Niesie ją mężczyzna, który w danym roku lub w najbliższym czasie ma się żenić. O 3.00 ruszają ze śpiewem i modlitwą na obchód wokół wioski, co ma zapewnić ich ochronę oraz urodzaj (s. 159).”
Co ciekawe w książce ukazano nie tylko dawne, miejscami wręcz zapomniane, obrzędy kultywowane już tylko w nielicznych miejscowościach (czego przykładem są chociażby ślubowane procesje pacholcze od 364 lat organizowane w Syryni i Święto Ogniowe obchodzone w Żorach od 1702 roku), ale także święta współczesne (zazwyczaj zapożyczone) o stosunkowo krótkiej tradycji. Do takich należą na przykład procesje z repliką całunu turyńskiego organizowane w Kielczy od 2012 roku pod nazwą Emaus czy obchodzone w wigilię Wszystkich Świętych Halloween (święto przejęte na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku ze Stanów Zjednoczonych) i Marsz Wszystkich Świętych, będący nową alternatywą na nieakceptowane przez Kościół katolicki praktyki.
Prezentowana monografia jest cenna i wartościowa z kilku powodów. Po pierwsze jest publikacją uzupełniającą, dokumentującą i oddającą współczesny stan zachowania śląskiej obrzędowości dorocznej. Po drugie, poprzez opisy, a przede wszystkim bogaty materiał ilustracyjny autorzy ukazali dawną i współczesną ludową wizję świata, ściśle związaną z nią wiejską pobożność, a także ogromną potrzebę i radość świętowania. I wreszcie po trzecie jest to książka, która w dobie powszechnej globalizacji traktuje o harmonii w kulturze, o trwaniu i ciągłym poszukiwaniu tego, co ma charakter regionalny, co jest wciąż ważne dla małych lokalnych społeczności.
Przypisy
[1] R. Garstka, A. Lysko, Czas niezwykły. Obrzędowość doroczna na Górnym Śląsku, Katowice 2018.
[2] Inne efekty realizowanego projektu to wirtualna mapa pod adresem www.mapaobrzedowa.pl oraz mobilna wystawa fotografii będąca doskonałym materiałem edukacyjnym.
[3] Z recenzji wydawniczej prof. Zbigniewa Kadłubka zamieszczonej na okładce książki.