O folklorze pieśniowym Zaolzia

Tekst: Katarzyna Biegalska

Jeżeli to właśnie w pieśniach tętni duch tradycji uświęconej czasem, może warto byłoby wsłuchać się w ich brzmienie aby lepiej zrozumieć historie, które mają nam do opowiedzenia? Bowiem świat w nich przedstawiony w sposób oczywisty koreluje z rzeczywistością, w jakiej były tworzone i wykonywane, panującym wówczas światopoglądem, sytuacją społeczną i polityczną.

A te się zmieniały, najczęściej w sposób zupełnie niezależny od członków społeczności wiejskich, których tożsamość rozwijała się i utrwalała, wyrażając się w języku, sposobie budownictwa, strojach, obyczajach, pieśniach. Problematyką kultury muzycznej na tle kultury regionalnej, przy równoczesnym przedstawieniu wydarzeń historycznych i politycznych, podjęła się Magdalena Szyndler prezentując swój materiał w pracy Folklor pieśniowy Zaolzia. Uwarunkowania, typologia i funkcje. Publikacja została wydana przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w 2011 roku.

Termin “Zaolzie” dotyczy obszaru zachodniej części Śląska Cieszyńskiego, znajdującego się obecnie w Republice Czeskiej. Decyzją Rady Ambasadorów z dnia 28 lipca 1920 roku granica pomiędzy Polską a Czechosłowacją przebiegać miała na obszarze Śląska Cieszyńskiego. Ustalano zakres państwa po 123 latach zaborów, niestety Polsce przypadło jedynie 1000 km² z obszaru Śląska Cieszyńskiego. Granica ustanowiona została na rzece Olzie, dlatego tereny położone za rzeką nazwane zostały Zaolziem.

Z racji swojego położenia geograficznego ziemie te od stuleci były niezwykle bogate kulturowo, dzięki współistnieniu i przenikaniu się różnych kultur: polskiej i czeskiej, ale także niemieckiej, austriackiej i węgierskiej.

Po dziś dzień polska mniejszość narodowa mieszkająca w Republice Czeskiej skupia się na terenach Zaolzia, dbając o trwałość i niezmienność tożsamości narodowej. Niewątpliwie przyczynia się do tego również autorka pracy, która na potrzeby swojej publikacji przebadała blisko 65 informatorów, a w trakcie badań zebrała 194 pieśni, w oparciu o które przeprowadziła analizę repertuaru pieśniowego Zaolzia.

Książka została podzielona na cztery zasadnicze rozdziały. Pierwszy z nich omawia burzliwą historię regionu całego Śląska, jak i Ziemi Cieszyńskiej. Według podań “poczęła się ona w osobliwy sposób. Bo oto gdy Pan Bóg postanowił ją stworzyć, nie rzekł ani słówka, tylko się uśmiechnął. I z tego boskiego uśmiechu miała powstać”[1]. Tej uroczej legendzie sprzeciwia się jednak etymologia naukowa, zgodnie z którą nazwa Cieszyn nie pochodzi od słowa “cieszyć się”, lecz od przymiotnika dzierżawczego, który w tym przypadku wskazuje właściciela grodu Ciecha bądź Ciesza.

W rozdziale tym opisane są historyczne dzieje ziem południowego pogranicza, od pierwszej wzmianki źródłowej z połowy IX wieku, dotyczącej zamieszkujących je plemion śląskich, przez czasy panowania Piastów i Habsburgów (do połowy XIX w), czasy reformacji i kontrreformacji, rządy austriackie, czasy wojen i okupacji, aż po lata współczesne. Autorka przedstawia również trudne lata konfliktu polsko-czeskiego o ustanowienie granic, tuż po I wojnie światowej, której koniec zaostrzył wszelkie konflikty na tle narodowościowym w całej Europie.

Działacze polscy starali się przyłączyć do Rzeczpospolitej Polskiej ziemie zamieszkałe przez ludność polską, natomiast polityka czeska opierała się na przynależności historycznej tych ziem do Czech. Po decyzji, jaką podjęła w tej sprawie Rada Ambasadorów, pomimo licznych protestów i braku akceptacji, ludność polska została zmuszona do uznania narzuconych jej warunków polityki czeskiej. Natomiast ci, którzy nie potrafili pogodzić się z nowymi rządami, nieuczciwym traktowaniem i bezrobociem obywateli polskich, po prostu emigrowali. Po latach walk i sporów sytuacja ustabilizowała się dopiero w 1947 roku, kiedy podpisana została polsko-czechosłowacka “umowa o przyjaźni”.

Warunki oderwania społeczności polskiej od rodzimego języka i kultury dały impuls do powstania związków kulturalnych, zakładania gazet i organizacji, mających za zadanie pielęgnowanie własnej tożsamości. Nowy rozdział w działalności ludoznawczej Polaków na Zaolziu otworzyło powstanie Sekcji Folklorystycznej działającej przy Zarządzie Głównym Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego. W rozdziale tym szeroko opisany został również proces rozwoju oświaty, instytucji kulturalnych i czasopiśmiennictwa.

W rozdziale drugim autorka przedstawia etapy badań nad stanem folkloru muzycznego regionu. Wcześniejsze badania datowane są na I połowę XIX wieku. Zapoczątkowane zostały odezwą wydaną przez Towarzystwo Przyjaciół Muzyki Cesarstwa Austriackiego w 1818 roku, w której zalecano zbieranie tekstów pieśni świeckich, religijnych, oraz melodii tańców ludowych.

Działania te objęte były opieką władz administracyjnych. Niezwykle starannie zorganizowana akcja zbieracka zaowocowała pierwszymi publikacjami tematycznymi, choć większość zebranych w owym czasie materiałów zaginęła. Od 1849 roku wyróżnia się jednak prace Pawła Stelmacha, Andrzeja Cinciały, rodziny Londzinów, Wiktora Kiszy, Andrzeja Hławiczki, aż do Jana Taciny i wielu innych zbieraczy okresu międzywojennego. Bardzo dużą wagę dla badaczy folkloru tych ziem ma również trzytomowa praca J.S. Bystronia, J. Ligięzy i S. M. Stoińskiego, w której autorzy zadbali nie tylko o prawidłowy zapis melodii, ale również o zapis informacji dotyczących wykonawców i miejsca pochodzenia pieśni. Niezwykle istotnych dla folklorystów badań po II wojnie światowej podjęli się, m.in. Jan Tacina i Jan Broda, którzy w 32 miejscowościach powiatu cieszyńskiego i bielskiego zebrali 2 434 pieśni pochodzących od 172 wykonawców.

Autorka przedstawiła również problematykę tańców, instrumentów oraz początków i rozwoju chórów zaolziańskich, działających do chwili obecnej.

Rozdział trzeci poświęcony został szczegółowej analizie muzycznej i słownej materiału zebranego podczas badań terenowych prowadzonych w latach 2001-2005. Do analizy porównawczej własnego materiału badawczego autorka posłużyła się zbiorem pieśni zebranych przez A. Kopoczka i J. Tacinę.

Prezentowany zbiór pieśni zanalizowany został z uwzględnieniem tonalności, linii melodycznych, zwrotów inicjalnych, zwrotów kadencyjnych, interiekcji, metrorytmiki i formy. Autorka bardzo szczegółowo analizuje muzyczną wartość zgromadzonych pieśni, szeroko omawiając każdy z powyższych elementów. Nakreśliła w ten sposób specyfikę folkloru muzycznego na ziemiach Śląska Cieszyńskiego. Natomiast przeprowadzając klasyfikację funkcjonalno-treściową bazowała na badaniach J. Bystronia. Wśród zebranych pieśni autorka wyróżnia więc grupy pieśni związane z obrzędowością doroczną, w tym: z chodzeniem z goikiem, wykonywane w czasie Bożego Narodzenia, czy Nocy Św. Jana.

Z grupy pieśni należących do obrzędowości rodzinnej zarejestrowane zostały jedynie 4 pieśni weselne. Natomiast liczną grupę stanowią pieśni powszechne; rodzinne, miłosne, zalotne i refleksyjne. Autorka wyróżnia również grupę pieśni komicznych, obscenicznych oraz zawodowych, spośród których występują gospodarsko rolnicze oraz pasterskie. Pieśni te zasadniczo śpiewane były podczas pasienia bydła, z charakterystycznym na terenie Beskidu Śląskiego tzw. “helokaniem”.

Warstwa słowna zebranego materiału pieśniowego została poddana analizie w dalszej części rozdziału trzeciego. Autorka wnikliwie charakteryzuje poetykę tekstów, czyli najbardziej typowe i najczęściej powtarzające się elementy: tematykę, sposoby rozpoczynania utworu, personifikację, symbolikę, zdrobnienia i spieszczenia, paralele oraz występowanie epitetów. W zebranych pieśniach często pojawiały się nazwy miejscowości (Jabłonków), pasm górskich (m.in. Girowa i Czantoria), rzek (Olza) i mieszkańców (ligoccy pachołcy, czyli, jak podaje autorka, mieszkańcy Ligotki Kameralnej), co wiąże pieśni z określonym terytorium.

W rozdziale końcowym zawarte zostały informacje dotyczące obrzędów i zwyczajów związanych z cyklem dorocznym i rodzinnym, które, zdaniem autorki, niezależnie od podziałów narodowościowych i politycznych, obchodzono podobnie po obu stronach Olzy. Cykl życia rodzinnego, przywiązanie do ziemi i tradycji, rolnictwo i hodowla zwierząt przekazywane były z pokolenia na pokolenie i jako niezwykle ważne dla danej społeczności utrwaliły się wraz z towarzyszącymi im pieśniami.

Charakterystycznym jest to, że przez stulecia wszelkie zmiany w obrzędowości następowały bardzo powoli. Autorka podkreśla, że pielęgnowanie tych wszystkich wartości stało się niezwykle ważne w walce o utrzymanie własnej tożsamości, zwłaszcza dla tych mieszkańców Zaolzia, którzy po 1920 roku znaleźli się po czeskiej stronie granicy. W związku z tym badaczka prezentuje szereg właśnie tych zwyczajów i obrzędów, które bez towarzyszących im pieśni obejść się nie mogły.

W podziale na obrzędowość doroczną są to: okres adwentu (św. Mikołaj, św. Łucja, św. Tomasz), wigilia Bożego Narodzenia, Boże Narodzenie, św. Szczepan, Mięsopust (karnawał), okres wielkopostny, św. Grzegorza, św. Józefa, Marzanna, obrzędy okresu Wielkanocnego (Śmiergust), Stawianie Moja, św. Jana Chrzciciela i dożynki. Pieśni i obrzędy rodzinne nieodłącznie związane z najważniejszymi momentami w życiu człowieka występowały przy narodzinach, weselu i pogrzebie.

W omawianej publikacji zauważa się, że niewielki jest w niej zbiór pieśni związanych z obrzędowością rodzinną. Wynika to prawdopodobnie z braku możliwości dotarcia do ich źródeł, bądź ich zaniku w społecznej i kulturowej pamięci mieszkańców, co niewątpliwie inspiruje do dalszych badań.

Natomiast najliczniejszą grupę stanowią pieśni miłosne. Wszystkie pieśni zawarte zostały w aneksie. Dzięki temu, że folklor muzyczny na Zaolziu od 1920 roku był pielęgnowany, przetrwał w prawie niezmienionej formie. Stał się wyznacznikiem identyfikującym wykonawców z kulturą i tożsamością polską, utrwalano go w oryginalnej, zgodnej z przekazywaną tradycją postaci.

Istotnym dowodem na dbałość o zachowanie wierności tradycji jest fakt, że pieśni obrzędowe w zasadzie nie różnią się od wykonywanych po polskiej stronie Śląska Cieszyńskiego. Zdaniem autorki, nie daje się dostrzec wpływu oddzielenia granicą na oryginalność tekstów, nie nastąpiło zjawisko wymienności ani tekstów ani pieśni pomiędzy Polską a Czechami.

Autorka w swojej pracy bardzo wyraźnie ukazuje, jak ważnym elementem dla społeczności polskiej mieszkającej na ziemiach zaolziańskich jest pieśń ludowa, zaś prezentując szereg zagadnień z nią związanych, wykazuje bardzo głęboką znajomość problematyki.

Materiał badawczy zebrany przez autorkę w czasie wieloletnich prac eksploracyjnych, szczegółowa analiza prezentowanej problematyki, nadaje pracy dużą wartość informacyjną i naukową. Opublikowane przez autorkę opracowanie stanowi cenny wkład w poszerzenie i uzupełnienie wiedzy obejmującej bogactwo i różnorodność dziedzictwa kulturowego obszaru Śląska Cieszyńskiego i ogólniej – polskiego.

Magdalena Szyndler, Folklor pieśniowy Zaolzia. Uwarunkowania, typologia i funkcje, Katowice 2011, s. 238.