Tekst: dr hab. Piotr Dahlig
Książka Anny Czekanowskiej Kultury tradycyjne wobec współczesności. Muzyka, poezja, taniec ma charakter podręcznika akademickiego. Powstała w toku prac dydaktycznych ze studentami o zainteresowaniach kulturoznawczych, socjologicznych i jest adresowana do szerokiego kręgu czytelników.
Jej zakres i treść dobrze oddają tytuły rozdziałów: I. Afryka ludzi z księżyca. Rytm – ruch – dialog; II. Indie – jedna czy wiele cywilizacji? Dawne źródła i zachowane do dziś praktyki; III. Indonezja – jedność w wielości. Kontynuacja czy promocja tradycji?; IV. Azja postsowiecka w dobie obecnych przemian; Cz. 1. Azja Środkowa – na jedwabnym szlaku; Cz. 2. Syberia – „ziemia uśpiona”; V. Oceania – świat wysp i wielkich migracji. Symbole i metafory; V. Muzyka żydowska – modlitwa i pieśń; VI. Mit Ameryki – propozycja kultury / muzyki dla „otwartego świata?” oraz Uwagi końcowe. Podstawowe pojęcia i definicje na nowo przejrzane. Kultura – tradycja – tożsamość – muzyka.
W dobie specjalizacji i fragmentyzacji wiedzy powstała książka, która utrzymując dyskurs naukowy jest imponującą syntezą, fachowym reportażem na temat kultur muzycznych prawie całego świata. Nieuwzględnione obszary globu (Daleki Wschód i kraje arabskie) autorka przedstawiła we wcześniejszej pracy Kultury muzyczne Azji, Kraków 1981.
Niektóre ujęcia pojawiają się po raz pierwszy w literaturze polskiej, jak przegląd kultur muzycznych Afryki. Autorka inspiruje się badaniami antropologicznymi swego ojca Jana Czekanowskiego, a także sukcesem przystosowań muzyk afrykańskich do współczesnego świata mediów. Pierwszy jest też raport z Oceanii czy podsumowanie badań nad tradycjami muzycznymi Żydów.
Warto dodać, że ten globalny przegląd encyklopedyczny wyrósł na gruncie polskich i slawistycznych zainteresowań autorki, odzwierciedlonych w jej publikacjach Pieśni biłgorajskie, Wrocław 1961, czy Ludowe melodie wąskiego zakresu w krajach słowiańskich, Kraków 1972. Nie bez znaczenia jest też wielokulturowe dzieciństwo autorki we Lwowie.
Praca skomponowana jest z wybranej, obfitej literatury światowej, własnych doświadczeń empirycznych i z wysiłków refleksji w kierunku interdyscyplinarności.
Podręczniki tak szeroko zakrojone są na ogół dziełem zbiorowym, ten pozostaje pracą jednego interpretatora, aczkolwiek autorka korzystała z pomocy i konsultacji szeregu specjalistów. Jednogłos sprzyja motywom przewodnim, a jest nim w omawianej pracy uniwersalny wymiar sztuki, w tym muzyki, poezji i tańca.
Autorka zwięźle referuje podstawowe pojęcia związane z kulturą muzyczną, często odwołując się do podstawowych metafor generujących twórczość artystyczną. Do kręgu symboli wchodzą zwłaszcza głosy ptaków, płynięcie w przestworzach, oceanach, odgłos strumieni, promienie słońca.
Stałym komponentem opisu są też instrumenty muzyczne i ich rola w kreowaniu świata muzyki. Nie bez znaczenia są tu antropomorficzne wyobrażenia łączone z instrumentami i ich budową np. w Azji środkowej. Wyobrażenia te znalazły rezonans także w folklorze polskim. Wyraźną tendencją pracy jest czerpanie z wiedzy lokalnej, terminologii ludowej i osiągnięć badaczy autochtonicznych, gdyż etnomuzykologia i antropologia dowiodły w XX w., że tylko w dialogu z przedstawicielami kultur badanych można dochodzić do interpretacji bliskich prawdzie.
Praca poszerza horyzonty i przygotowuje czytelnika drogą klarownego opisu specyfiki kultur do myślenia o uniwersaliach humanistycznych, nie redukowanych do poziomu biologii, polityki czy bezpośrednich zastosowań społecznych. Muzyka jest faktem egzystencjalnym i społecznym, wszędzie jednak spowitym pozawerbalną mistyką, kulturą symboliczną. Wszędzie możemy zadać sobie pytanie: czy na początku było słowo, czy dźwięk, czy słowo w melodii.
Na całym globie obserwujemy łączność sztuk, inspirację naturą, uwielbienie przyrody, obecność artyzmu, adres transcendentny sztuki, komunikację z „innym światem”, pomocną łączność z przodkami. Wszędzie widzimy i słyszymy muzykę jako wyznanie i jako dekorację, jako drogę skupienia i pole odprężenia, jako puls natury, oddech, jako myśl, która ma swój oddźwięk i język, który ją ozdabia.
Cała książka – stanowiąca także przegląd stanu badań na świecie – jest zachętą do słuchania „muzyki świata”, by dystansować się od europocentryzmu (aczkolwiek omawiana synteza powstała w Europie) także dlatego, że specyfikę naszego kontynentu można lepiej zrozumieć w kontekście innych obszarów Ziemi.
Książkę Anny Czekanowskiej przenika podziw dla różnorodności świata. Znajdujemy się w gąszczu rozmaitych kultur, jak w trudno wyobrażalnej wielości gatunków przyrodniczych. Autorkę cechuje – jak większość etnomuzykologów europejskich – uznanie dla specyfiki kulturowej i programów jej ochrony (jak np. w Indonezji). Opcja umiarkowanego konserwatyzmu, wizja tradycji kulturowych jako „kotwicy” nie przesłania jednak przekonania o nieuchronności przemian, globalizacji wraz z towarzyszącą jej niewątpliwie nużącą homogenizacją.
Nadzieje budzi ostateczne i rzeczywiste zwracanie się sztuki w kulturach świata ku najwyższym wartościom, wszechobecność artyzmu wraz z odniesieniami do transcendencji. Pomocna jest też autorska wskazówka, iż „bez podziwu dla sztuki nie można zrozumieć kultury”.
Anna Czekanowska, Kultury tradycyjne wobec współczesności. Muzyka, poezja, taniec, Wydawnictwo TRIO, Collegium Civitas, Warszawa 2008, 304 s., fotografie.
Twórczość Ludowa, nr 3-4/2008