Tekst: Joanna Minksztym
Tę książkę aż chce się wziąć do ręki. Od pierwszej chwili przyciąga nowoczesnym, starannym i nietypowym dla tematu projektem okładki. Z głowy prababci – czepki, kopki, klapice… Katalog wystawy to prezentacja 120 z liczącej około 300 muzealiów kolekcji ludowych nakryć głowy Muzeum Okręgowego w Lesznie. Wydana przez leszczyńskie muzeum w 2020 roku pozycja towarzyszyła wystawie pod tym samym tytułem, czynnej od 14 lipca do 31 grudnia tegoż roku w dawnej synagodze w Lesznie.
Książka została pomyślana jako pierwsza z cyklu publikacji prezentujących zbiory Muzeum Okręgowego w Lesznie. Istotnym wkładem finansowym była subwencja Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego. Autorką omówienia wstępnego, 120 not katalogowych oraz redaktorką całości publikacji jest Ewa Tomaszewska, wieloletni kustosz Pracowni Etnograficznej Muzeum Okręgowego w Lesznie. Atrakcyjny projekt graficzny książki zawdzięczamy Piotrowi Cienkiemu, a opracowanie plastyczne zamieszczonych wzorów haftów Izabeli Topczewskiej.
Niedługi tekst wstępny E. Tomaszewskiej poświęcony został funkcjom strojów ludowych ze szczególnym uwzględnieniem czepców. Pokrótce charakteryzuje on także pochodzącą z końca XIX i początku XX wieku kolekcję nakryć głowy leszczyńskiego muzeum. Publikacja zawiera również bardzo interesujące omówienie Uzupełnianie ubytków w czepcach tiulowych. Wyszło ono spod ręki praktyka – Aldony Kłapouch, starszego konserwatora w Pracowni Konserwacji Zabytków Etnograficznych Muzeum Narodowego w Poznaniu i jest pierwszym w literaturze polskiej szczegółowym opisem metody konserwacji tiulu polegającej na odtwarzaniu jego splotu. Z tego względu jest niezwykle wartościowym elementem książki, tym bardziej, że opatrzonym wieloma ilustracjami ukazującymi omawianą technikę konserwatorską i jej efekty. Na szczególne wyróżnienie zasługuje fakt, że oba powyższe teksty opublikowane zostały w katalogu także w językach angielskim i niemieckim. Szkoda, że nie udało się tego kontynuować w dalszych częściach książki.
Na kolejnych stronach katalogu znajdujemy dwie mapki województwa wielkopolskiego w obecnych granicach administracyjnych z zaznaczonymi powiatami i miejscowościami, z których pochodzą prezentowane na wystawie oraz w katalogu czepce. Jest to bardzo cenna inicjatywa i mapy takie stanowią zawsze wartościowe uzupełnienie tekstów i zdjęć. Niestety, dwie mapy z omawianej publikacji nie współgrają ze sobą, gdyż – choć opatrzono je łącznym tytułem „Południowo-Zachodnia Wielkopolska” – na jednej zaznaczono 13 powiatów środkowo-wielkopolskich (m.in. pow. pleszewski i wrzesiński, z których w katalogu nie ma ani jednego czepca), na drugiej natomiast widnieje jedynie 7 powiatów południowo-zachodniej Wielkopolski. Rozbieżność ta jest myląca dla czytelnika.
Ważną, choć niewielką częścią katalogu jest Słownik podstawowych nazw związanych z wielkopolskimi kobiecymi nakryciami głowy opracowany na podstawie Słownika nazw i wyrażeń związanych ze strojem ludowym Wielkopolski Stanisława Chmielowskiego (Leszno 1995) oraz sąsiadujący z nim rysunek poglądowy kopki wraz z nazwami jej poszczególnych części. Ułatwia to znacząco lekturę pracy osobom mniej obytym z nazewnictwem etnograficznym.
Największy, stustronicowy rozdział książki zajmuje katalog zbiorów ułożony – jak deklaruje we wstępie E. Tomaszewska (s. 12) – według „grup reprezentujących subregiony południowo-zachodniej Wielkopolski: poniecko-krobska, człocka, hazacka, krotoszyńska, świerczyńska, kąkolewska, kościańska i włoszakowicka”. W katalogu zaprezentowano 7 czepców z grupy włoszakowickiej; 14 z kościańskiej; 11 z kąkolewskiej; 2 z świerczyńskiej; 35 z ponieckiej; 6 z biskupiańskiej; 20 z człockiej; 4 z krotoszyńskiej; 13 z hazackiej oraz 8 z innych regionów Wielkopolski. Rozdział ten ma przejrzysty układ. Każdy ze 120 prezentowanych czepców ukazany jest na 2 lub 3 zdjęciach i opatrzony notą katalogową. Zawiera ona zarówno tzw. metryczkę czepca, czyli nazwę, miejsce pochodzenia, datę wykonania, materiał, technikę, numer inwentarzowy oraz datę pozyskania do zbiorów, jak i szerszy jego opis dotyczący motywów zdobniczych i ich ułożenia.
Choć w przygotowaniu not widoczny jest duży wkład pracy, to jednak nie ustrzeżono się pewnych błędów. Na przykład w żadnej „metryczce” nie pojawia się określenie „wstążka”, „jedwab”, choć wstążki widoczne są zarówno na zdjęciach wielu czepców, jak i niekiedy występują w ich szerszym opisie stanowiąc ważny element dekoracyjny (np. s. 79, 81, 93). Brak też wymiarów czepców oraz identyfikacji zastosowanych w hafcie ręcznym ściegów. Nie zastosowano we wszystkich notach jednolitego schematu deskrypcji a niektóre fragmenty opisów niepotrzebnie dublują informacje z „metryczki”. Jeśli czepce są darami konkretnych, znanych z nazwiska osób, to dane te (o ile nie są zastrzeżone) zwyczajowo umieszcza się w katalogu i na wystawie jako formę podziękowania darczyńcom.
Wykonane na kontrastowym, czarnym tle i ukazujące każdy czepiec co najmniej z 2 stron zdjęcia, autorstwa Tomasza Sikorskiego, są dobrą ilustracją poszczególnych obiektów muzealnych. Z pewnością mogą pomóc w odtworzeniu danego czepca zainteresowanym osobom.
Cennym pomysłem było umieszczenie obok niektórych czepców opracowanych plastyczne wzorów haftów na nich występujących. Rozwiązanie takie sprawia, że katalog stał się równocześnie wzornikiem haftów z poszczególnych subregionów, z którego korzystać mogą twórczynie ludowe czy zespoły folklorystyczne przygotowujące własne stroje regionalne. Służy to nie tylko udokumentowaniu poszczególnych motywów hafciarskich, ale jest równocześnie ich popularyzacją.
Niestety w kilku miejscach układ katalogu jest niekonsekwentny. Na przykład do grupy włoszakowickiej zaliczono kopkę (krymę) pochodzącą z Sierakowa pod Kościanem (s. 37); do kąkolewskiej czepiec „z pow. Leszno” (s. 75) o zupełnie innej niż typowa dla Kąkolewa formie oraz czepiec ze Świerczyny (s. 89). Z kolei 2 czepce z Zalesia Małego przypisano do grupy człockiej a trzeci do krotoszyńskiej (s. 189–193). Wobec typowo biskupiańskiej formy 2 kopek z okapem z Przyborowa (s. 114 i 116) i zbliżonej kopki z Dzięczyny (s. 106) oraz stosunkowo jednolitej, całkowicie odmiennej, formy większości czepców z grupy ponieckiej miałabym wątpliwości czy rzeczywiście te trzy kopki powinny być zaliczone do tej grupy – być może były one po prostu importem z pobliskiej Biskupizny i do tej tradycji kulturowej powinny zostać przypisane.
Z pewnością dużym atutem katalogu są ciekawe zdjęcia archiwalne, szczególnie takie, które ukazują czepce od tyłu (s. 40, 74). Jednak należałoby zadbać, aby umieszczone były one obok czepców pochodzących z tych samych, co zdjęcia regionów, a nie w innych miejscach katalogu (np. s. 40, gdzie zdjęcie z Włoszakowic sąsiaduje z kopką kościańską, czy s. 154, na której panny w strojach biskupińskich umieszczono obok zupełnie odmiennego czepca z Magdalenki). To samo zastrzeżenie dotyczy rozmieszczenia zdjęć wstęg do czepców (np. s. 46 i 50).
Dobrze się stało, że autorka katalogu wykorzystała znajdujące się w zbiorach leszczyńskiego muzeum, a powstałe w 1936 roku, urokliwe pastele Romulada Bogaczyka ukazujące różne typy biskupiańskich nakryć głowy. Choć wykorzystywane były one już wcześniej w publikacjach poświęconych Biskupiznie, to stanowią interesujące źródło ikonograficzne, których w tym katalogu nie mogło zabraknąć.
Omawiany katalog wyróżnia się obszernością i starannym przygotowaniem. Stanowi cenny wkład Muzeum Okręgowego w Lesznie w utrwalanie i rozpowszechnianie wiedzy dotyczącej najbardziej charakterystycznych elementów ludowych strojów wielkopolskich, jakimi bez wątpienia są czepce tiulowe. Od wielu lat tematyce tej nie poświęcono ani jednej publikacji. Jest to też z pewnością pierwszy projekt wydawniczy charakteryzujący się takim bogactwem materiału ilustracyjnego. Stąd inicjatywa ta zasługuje na szczególne słowa uznania a wskazane powyżej drobne błędy nie wpływają na jej ogólnie bardzo pozytywny odbiór i dużą wartość merytoryczną.
Wydana w roku 70-lecia Muzeum Okręgowego w Lesznie książka jest niejako hołdem złożonym jego twórcom – Wacławowi Nawrockiemu oraz dr. Stanisławowi Chmielowskiemu, wieloletniemu kierownikowi Muzeum, który zagadnieniu czepców tiulowych poświęcił większość swoich prac badawczych i w znacznym stopniu stworzył prezentowaną obecnie kolekcję. Każdy z nich z dumą i radością wziąłby do ręki powyższy katalog.
* * *
Z głowy prababci – czepki, kopki, klapice… Katalog wystawy, pod red. Ewy Tomaszewskiej, Muzeum Okręgowe w Lesznie, Leszno 2020, 227 ss., ilustracje.