Muzeum Etnograficzne w Toruniu

Tekst: Hubert Czachowski
Historia toruńskiego Muzeum staje się pełna i zrozumiała, kiedy cofniemy się do roku 1945, a nawet do okresu przedwojennego i udamy się do Wilna. W tym mieście swoją przygodę z etnologią rozpoczęła na Uniwersytecie Stefana Batorego – najważniejsza postać w historii toruńskiego Muzeum – Maria Znamierowska-Prüfferowa. [1]

Studiowała tam u prof. Cezarii Baudouin de Courtenay Ehrenkreutzw latach 1926-1932 i została jej asystentką. Prof. Ehrenkreutz tworzyła Katedrę Etnografii w Wilnie na wzór tych, które powstawały na zachodzie Europy i w Ameryce. Jednym z elementów uniwersyteckiego nauczania było stworzenie przy Katedrze etnograficznego muzeum, jako pewnego rodzaju laboratorium dla naukowców i studentów. Właśnie w takim przyuniwersyteckim muzeum asystentką była Maria Prüfferowa, co niewątpliwie w przyszłości miało wpływ na jej koncepcję funkcjonowania muzeum etnograficznego.[2] Zaznaczę tutaj tylko trzy ważne sprawy związane z tym okresem.

Po pierwsze, już w czasach wileńskich Prüfferowa nawiązała liczne kontakty z całym środowiskiem etnologicznym w Polsce (i poza nią), zyskując swoją pracą powszechne uznanie. Po drugie, krystalizowały się zakresy tematyczne jej własnych badań: były to muzealnictwo, rybołówstwo i popularyzacja etnografii. Po trzecie, jeszcze w 1939 roku uzyskała tytuł doktora etnologii, co po wojnie znacznie ułatwiło jej start.

W 1945 roku dr Maria Znamierowska-Prüfferowa wraz z dużą grupą pracowników USB [3] trafiła do Torunia, gdzie powstawał nowy uniwersytet. Została zatrudniona w Zakładzie Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika i wzorem wileńskim przystąpiła równocześnie do gromadzenia kolekcji muzealnej.

Niestety, inne koncepcje akademickie, które w tym czasie doszły do głosu, nie były łaskawe dla uniwersyteckiego muzeum. Prüfferowa otrzymała zgodę władz na stworzenie Działu Etnograficznego w Muzeum Miejskim w Toruniu. Skwapliwie skorzystała z tej możliwości, ale już wtedy miała skrystalizowaną wizję doprowadzenia do powstania samodzielnego muzeum etnograficznego w Toruniu. Najpierw jednak w 1946 zorganizowała Dział Etnografii w budynku Ratusza Staromiejskiego.

W tym czasie zatrudniona została Maria Polakiewicz, pierwszy i przez długie lata wierny współpracownik Prüfferowej, absolwentka geografii USB z 1939 roku, już w Wilnie zainteresowana jednak etnografią, słuchająca m.in. wykładów prof. Kazimierza Moszyńskiego. Można powiedzieć, że Polakiewicz stała się prawdziwą „prawą ręką” Prüfferowej. Doskonała w pracy organizacyjnej, była główną współtwórczynią sukcesów Działu, a potem samodzielnego już Muzeum. Pracy organizacyjnej było bardzo dużo, ale równocześnie powstała kolekcja muzealiów, głównie w wyniku badań terenowych na Kaszubach, Kujawach, Krajnie i Mazurach. O sile i skuteczności działań niech świadczy fakt, że już w 1948 powstała pierwsza etnograficzna wystawa stała.

W roku 1950 do zespołu doszedł następny ważny pracownik Muzeum – Kalina Skłodowska-Antonowicz. Od roku 1947 dr Prüfferowa organizuje w Toruniu także oddział Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego [4] i wokół niego grupę osób wspierającą środowisko etnograficzne w Toruniu, w tym także działania muzealne. Należą do PTL np. takie postacie, jak profesorowie prawa: Karol Koranyi i Wojciech Hejnosz, muzykolodzy i folkloryści: dr Leon Witkowski, Jan Michał Wieczorek, Bonifacy Zielonka. M.in. poprzez poparcie takiego grona ludzi próbuje Prüfferowa doprowadzić do oddzielenia swojego działu od Muzeum Miejskiego (Powiatowego).

Systematycznie powiększał się zespół pracowników, z których warto wspomnieć co najmniej kilkoro. Halina Mikułowska, zatrudniona w 1950 roku, już w 1953 wydaje w ramach serii PTLu „Atlas Polskich Strojów Ludowych” zeszyt Strój kujawski. W 1954 roku w Muzeum rozpoczyna swój naukowy życiorys Roderyk Lange [5], tworząc kilka lat później prekursorski Dział Tańca, dokonując bardzo ciekawych archiwalnych nagrań muzyków i śpiewaków ludowych oraz prowadząc demonstracyjny zespół tańca im. Oskara Kolberga. Z perspektywy lat działalność Langego w Toruniu coraz bardziej zyskuje na znaczeniu i jest jednym z najistotniejszych dokonań naszego środowiska.

Warto tu przypomnieć wydaną w 1960 roku jego publikację Taniec ludowy w pracach Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Metoda pracy i kwestionariusz. Jego nagrania, jak i zbiory powstałe w wyniku przeprowadzonych wspólnie z PTL konkursów folklorystycznych, stały się podstawą do powstania bogatego Archiwum Folkloru, rozwijanego także w późniejszych latach. [6] W 1957 roku przyjechał do rodziny mieszkającej w Toruniu etnograf wileński Marian Pieciukiewicz, który w lipcu 1952 został aresztowany przez NKWD i skazany na 25 lat obozu pracy w Workucie. Maria Prüfferowa osobiście interweniowała prosząc o zgodę na przyjazd do Polski dla znanego jej z okresu wileńskiego Pieciukiewicza [7] (magisterium w 1938 roku u prof. Kazimierza Moszyńskiego na USB) i zatrudniła go w Muzeum. Miał on już zresztą doświadczenie zawodowe, kierując od 1934 roku Działem Etnograficzno-Archeologicznym Muzeum Białoruskiego im. Łuckiewicza w Wilnie, współpracował także z Muzeum Etnograficznym USB. Sam prowadził w latach 30. badania terenowe w środowisku Starowierców na brasławszczyźnie. Także jego badania z okresu toruńskiego zaowocowały kilkoma ciekawymi dokonaniami.

W kwietniu 1953 Miejska Rada Narodowa w Toruniu zdecydowała o potrzebie utworzenia odrębnego, samodzielnego Muzeum Etnograficznego. W roku 1957 powstał Społeczny Komitet Budowy Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Na siedzibę Muzeum pozyskano budynek Arsenału usytuowany w centrum miasta, tuż przy gotyckiej starówce. Równocześnie Prüfferowej udaje się przekonać władze do budowy pawilonu wystawienniczo-administracyjnego (tzw. nowego gmachu).

Pierwszy stycznia 1959roku to data oficjalnego powstania samodzielnego Muzeum Etnograficznego w Toruniu, obejmującego działalnością północną Polskę. Uroczysta inauguracja prac Muzeum nastąpiła w kwietniu. Stan zbiorów to 5 165 obiektów, jednak nieustannie trwały szeroko zakrojone prace badawcze i kolekcjonerskie. Rozszerzał się ciągle obszar muzealnych penetracji: obok Kujaw, ziemi chełmińskiej, ziemi dobrzyńskiej, Pałuk, Kociewia, Kaszub, były też: Pomorze Zachodnie, Warmia i Mazury, Kurpie i Podlasie. Już w 1960 roku pokazano wyniki tych badań na wystawie stałej Kultura materialna Północnej Polski.

W 1963 roku otwarto wystawę Tradycyjne rybołówstwo ludowe w Polsce, która przez długie lata była wizytówką toruńskiego Muzeum. Jej autorką była prof. Maria Znamierowska-Prüfferowa, podsumowująca w ten sposób swoje wieloletnie badania tych zagadnień. Wystawa przygotowana była w specjalnie na ten cel zaprojektowanym pawilonie wystawienniczym. Ekspozycja ta była bardzo ciekawym i czytelnym przykładem konsekwentnego zastosowania ewolucjonizmu w etnologii.

Dopełnieniem wystawy stałej z roku 1960 była wystawa na drugim piętrze Arsenału pt. Sztuka i rzemiosło ludowe Polski północnej Niestety ani Kultura materialna…, ani Sztuka i rzemiosło… nie doczekały się udokumentowania w postaci rzetelnego przewodnika czy katalogu, ale takie to były czasy.[8] Za to w 1961 roku ukazała się drukiem pierwsza monografia etnograficzna Tradycyjne budownictwo ludowe Kujaw, autorstwa Marii Fryczowej.

W 1964 roku powstało Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Etnograficznego w Toruniu, zrzeszające grono stałych bywalców Muzeum i miłośników kultury ludowej. Przez wiele lat, jak do dzisiaj, służy ono swoją pracą i zaangażowaniem Muzeum.

W latach 60. Muzeum ciągle się rozbudowywało. Pozyskano pobliski XIX-wieczny budynek poforteczny i adaptowano go na pracownie konserwatorskie i stolarskie. Przez cały okres powojenny Znamierowska-Prüfferowa, ciągle idąc śladem koncepcji wileńskich, chciała stworzyć przymuzealny skansen, w którym byłaby możliwość prezentowania architektury ludowej.

W 1966 udało się jej doprowadzić do podpisania założeń takiego projektu przez WRN w Bydgoszczy. Prace nabrały dużego tempa i już w 1969 roku z okazji Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego można było zwiedzać pierwszą część Parku Etnograficznego: zagrodę kujawską. Te pierwsze prace były wykonywane pod kierunkiem Jana Rompskiego.

Od samego początku miała to być ekspozycja budownictwa, a nie próba odtworzenia układu wsi. Równolegle z tworzeniem skansenu przy siedzibie Muzeum, Prüfferowa pod koniec lat 60. tworzyła projekty dwóch innych założeń skansenowskich: jeden to skansen wiślany przy ul. Winnica, niestety nigdy jednak nie zrealizowany, oraz projekt skansenu w Kaszczorku pod Toruniem, gdzie w 1968 roku Muzeum wykupiło zabytkową zagrodę in situ.

Jednym z ciekawszych dokonań Muzeum w latach 60. było wykonanie kilku realizacji filmowych na amatorskich kamerach 8 i 16 mm. Niektóre z nich przybrały formę filmów etnograficznych. W prace nad rejestracją filmową zaangażowani byli różni pracownicy, ale najbardziej aktywna była absolwentka łódzkiej etnografii Barbara Szychowska-Boebel oraz Zdzisław Zgierun.[9] Doskonałe są zapisy filmowe zwyczajów zapustnych czy pracy garncarzy. Szychowska-Boebel dokonała niesamowitych rejestracji pracy wiejskich znachorów.

Z końcemroku 1972 skończyła się pewna epoka w Muzeum – na emeryturę przeszła dyrektor Maria Znamierowska-Prüfferowa. Swoje Muzeum zostawiła w pełni rozkwitu i z wieloma planami na dalszy rozwój. Jej postać stała się jednym z symboli polskiego muzealnictwa etnograficznego. Była postacią wyjątkową, wręcz wybitną, obdarzona ogromną pasją, stworzyła z niczego instytucję liczącą się w całej Polsce. W tym czasie cała kolekcja muzealna liczyła 13 412 obiektów.

Następnym dyrektorem został Aleksander Błachowski,znany już muzealnik, specjalizujący się od wielu lat w badaniach sztuki ludowej w Polsce. Kontynuował on wizje poprzedniczki, wzbogacając je o własne koncepcje. Cały czas rozbudowywany był zgodnie z planem Park Etnograficzny. Tymi pracami zajmował się zespół pod kierunkiem Romana Tubaji. W 1974 roku nastąpiło otwarcie 2 kolejnych zagród: kaszubskiej i tucholskiej. Toruński skansen zyskał sławę jedynej tego typu ekspozycji w ścisłym centrum miasta.

Dyrektor Błachowski zaczął organizować liczne ogólnopolskie konkursy dla ludowych twórców. Szybko Muzeum stało się w tej dziedzinie liderem. Najczęściej były one związane ze sztuką ludową i naiwną – głównie malarstwem i rzeźbą (np. „Kopernik”, „Wielcy Polacy”, „Wisła w sztuce ludowej”), ale pojawiały się też adresowane do osób parających się rzemiosłami (kowalstwo i garncarstwo). Konkursy m. in. spotęgowały fenomen współczesnej twórczości ludowej w Polsce. Ludowi twórcy znaleźli w ten sposób szerokie pole dla swojej aktywności.

Z dzisiejszej perspektywy można polemizować z niektórymi założeniami metodologicznymi konkursów, ale faktem jest, że w ten sposób zostały ogromnie poszerzone poszczególne kolekcje w Muzeum. W krótkim czasie, oczywiście także poprzez szereg innych działań, kolekcja sztuki ludowej i nieprofesjonalnej stała się jedną z najważniejszych i największych w kraju. M.in. dlatego Muzeum uzyskało status ogólnopolski. W 1980 roku liczba muzealiów wynosiła już ponad 27 tysięcy.

Kontynuowano wydawanie etnograficznych prac monograficznych. Pojawiły się takie ciekawe pozycje, jak: Barbary Szychowskiej-Boebel Lecznictwo ludowe na Kujawach (1972); Jana Rompskiego Ścinanie kani. Kaszubski zwyczaj ludowy (1973); Heleny Przesławskiej Przywoływki dyngusowe na Kujawach (1974). W roku 1978 powstała, przygotowana przez całą grupę pracowników, ważna w historii Muzeum wystawa czasowa Kultura ludowa ziemi chełmińskiej (komisarze: Roman Tubaja i Irena Wronkowska).

W latach 70. pozyskano budynek spichrza na ul. Rabiańskiej 19 i prowadzono tam adaptacje na cele muzealne (magazyny zbiorów i pracownie). W 1983 roku udało się zdobyć jeszcze jeden sąsiedni spichlerz przy ul. Rabiańskiej 21/23.

W kwietniu 1980 dyrektorem Muzeum został wieloletni kierownik Działu Budownictwa Ludowego, Roman Tubaja. Kontynuowanych było wiele poprzednich działań, m.in. zorganizowano ogólnopolski konkurs na Plastykę obrzędową. W latach 80. wydane zostały też dwie następne ważne książki: Aleksandra Błachowskiego Polska wycinanka ludowa (1986) oraz Marii Znamierowskiej-Prüfferowej Tradycyjne rybołówstwo ludowe w Polsce na tle zbiorów i badań terenowych Muzeum Etnograficznego w Toruniu (1988).

Pod koniec lat 80. zbudowano amfiteatr na dziedzińcu Muzeum. Pozwoliło to na dużo lepszą organizację wielu imprez, zwłaszcza muzycznych, z Międzynarodowymi Spotkaniami Kapel Ludowych na czele. W Muzeum kontynuowano, zgodnie z pierwszymi założeniami dyrektor Prüfferowej, wieloaspektową działalność popularyzatorską i edukacyjną, często wykazując się metodami prekursorskim w polskim muzealnictwie.[10] Trudnym momentem był pożar budynku Arsenału w roku 1990, który na wiele lat ograniczył pracę Muzeum.

Lata 90. to kolejny etap rozbudowy Parku Etnograficznego. Przeniesiono do Torunia, kupiony jeszcze w latach 60. przez Prüfferową, wiatrak z Wojtówki. Pojawiły się przykłady budownictwa wiejskiego ziemi chełmińskiej, ziemi dobrzyńskiej, Kociewia. W 1995 roku kończy ten okres otwarcie chałupy z Kociewia, kurnej chaty z Borów Tucholskich, barki rybackiej i młyna wodnego. W tym samym czasie przeniesiono lub zrekonstruowano kilka obiektów w Parku Etnograficznym w Kaszczorku. Z<najdują>

W tym czasie Muzeum zdobyło kilka wyróżnień w konkursie na najciekawsze wydarzenie muzealne roku: w 1997 roku – za ekspozycję Młynarstwo wiejskie w Parku Etnograficznym (autorzy: Jerzy Adamczewski i Teresa Okoniewska); w 1998 roku – II nagrodę za XVIII Międzynarodowe Spotkanie Kapel Ludowych; w 2000 roku – II nagrodę za wystawę Wigilia. Czas oczekiwania, czas magii (Hubert Czachowski, Iwona Święch); w 2002 roku – wyróżnienie za wystawę Cztery pory roku. O sianiu, zbieraniu i świętowaniu (Grażyna Szelągowska); w 2005 roku – wyróżnienie za program edukacyjny Rosło drzewo duże (Maria Pokrzywnicka); w 2006 roku – II nagrodę za wystawę Święta pszczoła. Rzecz o pszczelarzeniu (Grażyna Szelągowska). Ważną prezentacją była także ekspozycja Pamiątka z wojska. Opowieść o życiu prawdziwego mężczyzny (1997; Hubert Czachowski), pokazująca otwartość środowiska na nowe idee wynikające z poszerzania pola zainteresowań współczesnej etnologii i antropologii kulturowej.

W 1999 roku Muzeum obchodziło jubileusz 40-lecia, świętując je m.in. poprzez przyjęcie imienia Marii Znamierowskiej-Prüfferowej oraz prezentację wystawy czasowej Maria Znamierowska-Prüfferowa – twórczyni Muzeum Etnograficznego w Toruniu, etnograf, muzeolog, człowiek (Ewa Arszyńska, Hanna Muzalewska).

W międzyczasie kolekcja Muzeum przekracza „magiczną” cyfrę 50 000, by na koniec roku 2007 osiągnąć stan blisko 60 000 obiektów. Dobre momenty przeplatane były z tragicznymi, do których trzeba zaliczyć trzy pożary w Parku Etnograficznym (dwukrotne, rok po roku, spaleniu ulegała zagroda kujawska). Oprócz budynków zniszczeniu uległo także wiele cennych obiektów znajdujących się we wnętrzach.

W latach 2005-2007 trwała realizacja projektu Wielokulturowość – tolerancja – integracja. Modernizacja Muzeum Etnograficznego w Toruniu finansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Wyremontowano wtedy kilka obiektów w Parku Etnograficznym, jak i zmodernizowano budynki Arsenału i pawilonu administracyjno-wystawienniczego. Nie ustrzeżono się jednak błędu przy projektowaniu modernizacji sali przeznaczonej na wystawę rybołówstwa. Ze względu na bardzo złe warunki konserwatorskie niemożliwa jest tam obecnie prezentacja jakichkolwiek obiektów zabytkowych.

W 2008 roku dyrektorem Muzeum został kierownik Działu Folkloru dr Hubert Czachowski. Zespół pracowników merytorycznych pracował nad punktem kulminacyjnym zbliżających się w 2009 roku obchodów jubileuszu 50-lecia Muzeum. Po ponad 20 latach nieistnienia, przygotowano nową wystawę stałą, Tajemnice codzienności. Kultura ludowa i jej pogranicza od Kujaw do Bałtyku (1850-1950) (komisarze wystawy: Hanna M. Łopatyńska, Kinga Turska-Skowronek).

Udostępniono ją dla zwiedzających na początku 2010 roku. Prezentuje ona życie codzienne mieszkańców kilku regionów etnograficznych m.in.: Kujaw, Pałuk, Kaszub, Kociewia, Borów Tucholskich, ziemi chełmińskiej. Cenne zbiory, bogata ikonografia oraz nowoczesna forma ekspozycji wykorzystująca nagrania audio, unikalne zapisy filmowe oraz multimedialne prezentacje tworzą bogaty merytorycznie i interesujący w formie przekaz.

Obecnie Muzeum stawia także zdecydowanie na działalność wydawniczą. Ukazały się ciekawe edytorsko publikacje towarzyszące wystawom poświęconym sztuce Bogdana Lesińskiego i Janiny Rachwald (Bożena Olszewska, Justyna Słomska-Nowak, Aleksandra Jarysz).

Rozpoczęto serie wydawniczą pt. „Etnografia Ocalona”. Będą w niej prezentowane ważne prace z historii polskiej etnologii, nigdy niedrukowane lub opublikowane tylko w obcych językach. Pierwszą książką z tej serii jest Rybołówstwo Borowiaków Tucholskich autorstwa Władysława Jagiełły, absolwenta Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, napisana w 1939 roku (pod red. Artura Trapszyca). A w planach, „cudownie” odnaleziona 3. część pracy Czesława Pietkiewicza Kultura Ludowa Polesia Rzeczyckiego, a także książki Marii Czaplickiej, Suli Benet i Alicji Iwańskiej. Po latach przerwy (w 2009 roku) wydana została monografia pracownika Muzeum Macieja Prarata Gdzie olędrzy mieszkali…. Z badań nad drewnianymi zagrodami na nizinie Sartowicko-Nowskiej.

Muzeum organizuje także wiele wydarzeń propagujących szeroko rozumianą kulturę ludową oraz antropologię kulturową. Kontynuowane są realizowane od wielu lat programy edukacyjne będące specjalnością instytucji oraz imprezy typu żywy skansen czy międzynarodowy festiwal Muzyka Ludów Europy. Rozpoczęto też wiele nowych form działalności, m.in. ogólnopolski konkurs fotograficzny Etnoklimaty oraz współpracę ze środowiskami naukowymi i innymi podmiotami.

Dzięki temu Muzeum jest współorganizatorem takich wydarzeń, jak np. Festiwal Antropologii Wizualnej „Aspekty”, projekt Audiosfera czy “>”>instalacja multimedialna Autonomia przedmiotów (doktorat artystyczny w dziedzinie sztuk plastycznych). Nawiązano ściślejszą współpracę z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika, w oparciu o zbiory i ekspozycje muzealne prowadzone są zajęcia z zakresu etnologii, socjologii, konserwatorstwa, muzealnictwa, historii sztuki, plastyki intermedialnej i in. Historia zatoczyła koło, Muzeum nawiązując do idei swojej założycielki stało się „laboratorium dla naukowców i studentów”, miejscem otwartym na młodych ludzi, korzystających z dorobku toruńskich etnografów.