dr Donat Niewiadomski
Autorska literatura ludowa w odróżnieniu od ustnego i anonimowego folkloru posługuje się słowem pisanym. Dawniej określano ją mianem literatury „samorodnej” lub „spod strzechy”.
Zasadniczo do połowy lat siedemdziesiątych XX wieku utrzymały się kryteria wyróżniające pisarza ludowego, tj. chłopskie (ewent. robotnicze) pochodzenie, brak formalnego (zwłaszcza wyższego) wykształcenia, osobiste uprawianie roli, wiejskie lub małomiasteczkowe zamieszkanie, spójnia mentalna z macierzystym środowiskiem.
Ważne jest także wykonywanie twórczości związanej tematycznie z wiejskim mikrokosmosem, wyrażającej społeczno-kulturową świadomość ludu, opartej na aksjologii zbiorowości chłopskiej, łączącej się znaczeniowo i estetycznie z dziedzictwem kultury ludowej.
Pierwsze udokumentowane poświadczenia autorskiej literatury ludowej pochodzą z początków XIX wieku (Jerzy Gajdzica – Śląsk Cieszyński, Jakub Kostucha – Krakowskie). W 1833 roku odnotowano twórczość Frycza Olszewskiego (Mazury), a w połowie XIX wieku Sebastiana Lesiczki (Rzeszowskie) i Ignacego Ślusarczyka (Krakowskie). W drugiej połowie XIX wieku piszący chłop wystąpił już jako zjawisko społeczno-artystyczne (Michał Kajka – Mazury, Piotr Kołodziej – Śląsk, Jan Kupiec – Śląsk, Juliusz Ligoń – Śląsk, Franciszek Magryś – Rzeszowskie, Jan Myjak-Myjkowski – Sądecczyzna, Jan Rak – Rzeszowskie, Maciej Szarek – Krakowskie).
W epoce Młodej Polski literaci chłopscy zyskali uznanie w ówczesnym środowisku kulturalnym i literackim, np. Jakub Bojko – Tarnowskie, Jantek z Bugaja (czyli Antoni Kucharczyk) – Krakowskie, Ferdynand Kuraś – Tarnobrzeskie, Jan Słomka – Tarnobrzeskie. Pomagali im m.in. Tadeusz Boy-Żeleński, Jan Kasprowicz, Władysław Orkan, Lucjan Rydel, Włodzimierz Tetmajer i sam Stefan Żeromski,.
W okresie międzywojennym jeszcze wyraźniej zaznaczyła się podmiotowość tej literatury, doszło do wielu wydań autorskich poszczególnych pisarzy, miała miejsce próba samozorganizowania wokół lewicowego pisma „Wieś – Jej Pieśń”. Wagę zjawiska potwierdziło opracowanie K. L. Konińskiego, Pisarze ludowi, t. 1-2, Lwów 1938 oraz S. Pigonia, Wybór pisarzy ludowych, t. 1-2, Wrocław 1947, 1948).
W latach 1870-1939 utwory ludowe pojawiały się najczęściej w tytułach prasowych, takich jak: „Gazeta Grudziądzka” (dod. „Gość Świąteczny” i „Przyjaciel Młodzieży”), „Gazeta Świąteczna”, „Goniec Nadwiślański”, „Mazur”, „Obrona Ludu” (dod. „Niedziela”), „Orli Lot”, „Piast”, „Przyjaciel Ludu”, „Pszczółka”, „Rola”, „Siew”, „Wieniec”, „Zielony Sztandar”, „Ziemia”.
Po II wojnie światowej, w latach czterdziestych i pięćdziesiątych, podjęto próbę instytucjonalnego podporządkowania pisarstwa ludowego polityce kulturalnej PRL (por. tyg. „Wieś”, Oddział Wiejski Związku Literatów Polskich). Po 1956 roku literaci chłopscy zaistnieli w postaci zrzeszonej grupy literackiej, początkowo przy Stowarzyszeniu PAX, następnie jako Międzywojewódzki Klub Pisarzy Ludowych (1965-1968) w Lublinie – od 1968 roku Stowarzyszenie Twórców Ludowych z siedzibą Zarządu Głównego w Lublinie.
Głównymi przedstawicielami pisarstwa ludowego w latach powojennych byli m.in: Stanisław Buczyński (Lubelszczyzna), Melania Burzyńska (Białostockie), Stanisław Derendarz (Piotrkowskie), Wawrzyniec Hubka (Bielskie), Maria Kozaczkowa (Tarnowskie), Piotr Krzykalski (Podhale), Władysław Kuchta (Lubelszczyzna), Bolesław Majcher (Siedleckie), Józef Małek (Lubelszczyzna), Kazimierz Maurer (Sieradzkie), Emilia Michalska (Śląsk Cieszyński), Hanka Nowobielska (Podhale), Adam Pach (Podhale), Antoni Pieper (Pomorze), Bronisław Pietrak (Lubelszczyzna), Jan Pocek (Lubelszczyzna), Feliks Rak (Świętokrzyskie), Władysław Rutkowski (Krakowskie).
Czytaj więcej:
Literatura ludowa. Stan współczesny (część 2)
Literatura ludowa. Tendencje i perspektywy rozwoju (część 3)