Sobiescy byli wychowankami prof. Łucjana Kamieńskiego, inicjatora systematycznego nagrywania i gromadzenia polskiej pieśni i muzyki ludowej w postaci fonogramów – wówczas, tzn. w dwudziestoleciu międzywojennym, utrwalanych na wałkach woskowych zapisywanych przy pomocy fonografu Edisona oraz na płytach żelatynowych. W 1930 r. powstało na Uniwersytecie Poznańskim Regionalne Archiwum Fonograficzne, w którym do wybuchu drugiej wojny światowej zgromadzono ponad 4000 fonogramów. Niezależnie od ośrodka poznańskiego rozwijała się od 1934 r. w Warszawie druga placówka gromadząca nagrania muzyki tradycyjnej z terenów Polski – Centralne Archiwum Fonograficzne działające w strukturach Biblioteki Narodowej. Bezcenne kolekcje obu archiwów, liczące w sumie ponad 24 tysiące nagrań i zapisów pieśni, uległy rozproszeniu i zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej.
Trzonem dzisiejszej kolekcji Instytutu Sztuki PAN są nagrania zarejestrowane podczas ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (AZFM), finansowanej przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, a przeprowadzonej przez ówczesny Państwowy Instytut Sztuki we współpracy z Polskim Radiem w latach 1950-1954. Stworzono wówczas imponujący zbiór nagrań muzyki tradycyjnej z obszaru niemal całej Polski. Dokumentacja w ramach AZFM miała na celu utrwalenie jak najpełniejszego obrazu tradycyjnej muzyki polskiej już w fazie jej postępującego zaniku. Była to bezprecedensowa, największa i jedyna tego typu akcja dokumentacyjna w Polsce angażująca 303 osoby badaczy i dokumentalistów. Choć w 1954 r. oficjalnie zakończono projekt (nagrano łącznie 46 tys. fonogramów na ok. 2000 taśm magnetofonowych) ekipy terenowe działały jeszcze do 1957 r.W archiwum zgromadzone są dokumentalne nagrania dźwiękowe polskiego folkloru – muzyczne i słowne (pieśni, utwory instrumentalne, teksty mówione, wywiady, widowiska obrzędowe) a także bogata dokumentacja prac prowadzonych w terenie – odręczne zapisy melodii i tekstów, dzienniki pracy, wywiady, opisy obrzędów i zwyczajów. Dokumentacja ilustruje muzykę tradycyjną wszystkich regionów etnograficznych naszego kraju, a także muzykę i pieśni mniejszości etnicznych w Polsce. Część zbiorów stanowi również kolekcja nagrań wideofonicznych. Archiwum posiada też niewielki zbiór instrumentów ludowych. Zbiory są nadal powiększane o rejestracje dźwiękowe i audiowizualne realizowane w terenie. Kolekcja jest dostępna dla wszystkich – można z niej korzystać na miejscu, baza danych i część najstarszych nagrań jest dostępna on-line. Nagrania nie są wypożyczane.
W roku 1950 został zakończony pierwszy, powojenny etap prac na polu fonograficznej dokumentacji terenowej polskiej muzyki tradycyjnej, prowadzonych przez Jadwigę i Mariana Sobieskich. Sytuacja w wyniszczonym wojną kraju nie sprzyjała wówczas przeprowadzeniu dostatecznej pracy terenowej na obszarze nawet jednego regionu. Wielu instrumentalistów i śpiewaków nie przeżyło wojny. Postępujące przemiany, stopniowa urbanizacja wsi, odchodzenie najstarszej generacji ludowych wykonawców – te czynniki uświadamiały potrzebę jak najszybszego działania na polu dokumentacji. Sobiescy, w okresie pierwszych pięciu lat po wojnie, działali półśrodkami w zakresie techniki i na ograniczonym terenie, dokumentując jednak pierwszorzędny materiał. W tym czasie Marian Sobieski naszkicował plan akcji zbierania folkloru muzycznego. Plan ten opierał się w znacznej mierze na metodologicznych – jednak zweryfikowanych – założeniach i wzorcach działań placówek międzywojennych a także odwoływał się do dorobku archiwów europejskich.
Do podjęcia ostatecznej decyzji o powołaniu Akcji przyczynił się Festiwal Muzyki Ludowej, który odbywał się w Warszawie w 1949 r. z inicjatywy Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz Polskiego Radia. Festiwal zgromadził wykonawców i zespoły niemal z całej Polski. Jednym z celów imprezy było ukazanie ówczesnego stanu i kondycji polskiego folkloru muzycznego. Festiwal uświadomił odbiorcom, iż muzyka tradycyjna wciąż istnieje i że jest nurtem żywym, choć stojącym w obliczu przekształceń a nawet częściowego zaniku. Publiczność zapoznała się ze śpiewami, z brzmieniem oryginalnych ludowych instrumentów i zobaczyła tańce ludowe. Samym twórcom ludowym festiwal uświadomił wartość prezentowanej przez nich sztuki, ukazał duże zainteresowanie twórczością ludową, a tym samym zobligował do kultywowania i pielęgnowania folkloru muzycznego.
W 1950 r., decyzją ówczesnych władz państwowych, powołano ogólnopolską Akcję Zbierania Folkloru Muzycznego, nad którą merytoryczną opiekę sprawował Marian Sobieski.” Akcja rozpoczęła się w lipcu 1950 r. Była ona przedsięwzięciem bez precedensu: nie tylko wyrównała straty wojenne, lecz w ciągu 4 lat wielokrotnie pomnożyła przedwojenny stan nagrań, obejmując dokumentacją znaczny teren Polski” (M. Sobieski).
W ramach AZFM zorganizowano następujące ekipy terenowe, które realizowały nagrania i gromadziły materiał dokumentacyjny w różnych regionach kraju:
Po zakończeniu AZFM M. Sobieski organizował studenckie obozy folklorystyczne, skąd pochodzą dalsze nagrania i dokumentacja. Kolekcja powiększana była także o nagrania indywidualnych pracowników Instytutu Sztuki. Badania terenowe połączone z dokumentacją dźwiękową i filmową są nadal istotnym elementem aktywności pracowników Zakładu Muzykologii IS PAN (Pracownia Etnomuzykologii), w tym Zbiorów Fonograficznych.
Aktualny stan zbioru
W archiwum gromadzone są nagrania dźwiękowe i audiowizualne oraz towarzysząca im dokumentacja – tzw. materiały nienagrane. Zbiór liczy ok. 16 tys. taśm magnetycznych (oryginały i kopie). Oprócz tego typu historycznych nośników w kolekcji odnajdujemy również wałki fonograficzne, płyty, kasety magnetofonowe, różne formaty zapisu na taśmach filmowych. Zbiory Fonograficzne IS PAN obejmują ponad 100 tys. nagrań pieśni oraz utworów instrumentalnych ze wszystkich regionów Polski.
Na podstawie transkrypcji nagrań ze zbiorów fonograficznych powstały i wciąż powstają liczne prace, m.in. antologie pieśni ludowej różnych regionów kraju. Najważniejszą jest seria Polska Pieśń i Muzyka Ludowa – źródła i materiały wydawana w IS PAN pod redakcją prof. Ludwika Bielawskiego. Z roku na rok powiększa się również kolekcja wydawnictw płytowych, zawierających źródłowy materiał pochodzący ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN. Kolekcja stanowi źródło materiału badawczego dla szerokiego grona interesantów.
Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych w ramach akcji zbierania Folkloru muzycznego (1950-1954)
Digitalizacja pierwszej części nagrań zarejestrowanych w ramach AZFM została zrealizowana w ramach programu operacyjnego Dziedzictwo kulturowe (priorytet 5 – Tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego). Projekt o nazwie Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (1950-1954) został sfinansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, współfinansowany przez Instytut Sztuki PAN, zaś wnioskodawcą było stowarzyszenie “Liber Pro Arte”. Dzięki dotacji finansowej MKiDN zakupiono sprzęt niezbędny do odtwarzania nośników nagrywanych w latach 50. XX w. oraz urządzenia do digitalizacji, pozwalające na stworzenie kopii cyfrowych spełniających normy europejskich archiwów dźwiękowych.
Urządzenia te będą nadal wykorzystane do realizacji digitalizacji pozostałej części archiwaliów. Projekt pozwolił na cyfryzację 400 taśm magnetycznych nagranych w pierwszej fazie realizacji AZFM. Zadanie było realizowane przez zespół osób w skład którego wchodzili muzycy i etnomuzykolodzy: mgr Teresa Nowak, mgr Marta Deptuła, Urszula Grzesińska , Kaja Maćko, Mariola Szymańska, mgr Piotr Jamski (Pracownia Fotograficzna IS PAN), mgr Maciej Kierzkowski oraz koordynator projektu mgr Jacek Jackowski (Zbiory Fonograficzne IS PAN). Opracowany w ramach projektu zbiór stanowi ok. ¼ część całej kolekcji zarejestrowanej podczas AZFM i zawiera ok. 9 tys. nagrań pieśni i melodii instrumentalnych (9337 rekordów w bazie danych – melodie i ich warianty). Stworzono kolekcję cyfrowych kopii nagrań, co przede wszystkim pozwala na nieograniczone korzystanie z tego zbioru. Oryginały, ze względu na zły stan nośnika a także ze względu na oszczędność urządzeń odtwarzających nagrania analogowe, nie mogą być udostępniane szerszemu gronu odbiorców.
Baza danych zawierająca m.in. informacje o nagraniach ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN:
By ograniczyć przeszukiwanie bazy tylko do danych dotyczących Zbiorów Fonograficznych IS PAN należy do okna przeszukiwania wpisać frazę ISPAN. Wyszukiwanie odbywa się przez podanie słów kluczowych – tytułów, nazw gatunkowych pieśni lub melodii instrumentalnych (np. kołysanka, oberek) bądź początkowych słów (incipitów) tekstów (np. Uśnijże mi uśnij), nazw miejscowości. Baza daje możliwość określenia kilku kryteriów przeszukiwania jednocześnie.
Prezentacja Zbiorów Fonograficznych IS PAN:
http://www.dismarc.womex.com/html/en/archive_ispan.shtml
www.ispan.pl → biblioteka i zbiory → zbiory fonograficzne
Inne:
http://www.polmic.pl
http://www.archiwa.gov.pl/lang-pl/programy/projekty-europejskie/tape.html?start=5
http://www.gadki.lublin.pl/gadki/index.html; szukaj tekstu J. Jackowskiego pt. Na początku były wałki woskowe oraz Zachować dawne nagrania.