Tekst: Łukasz Ciemiński
Na rynku publikacji wydawniczych przeznaczonych dla najmłodszych czytelników pojawiła się nowa pozycja – „Wyprawy z Etnoekipą. Poznaj dawną wieś”. Publikacja złożona z sześciu tomików wydana została staraniem Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi. Omawia ona poszczególne zagadnienia związane z życiem dawnej wsi – od połowy XIX wieku do lat 50. wieku XX.
Przewodnikami po tej tematyce jest tytułowa Etnoekipa, w skład której wchodzą: Bazyl – zajmujący się dokumentacją fotograficzną podczas badań terenowych zespołu, pochodzący ze Śląska – Bebok, który zajmuje się kwerendami w archiwach i skansenach, Chmurnica, która dokumentuje tradycyjne przysłowia oraz Buczka – skrzat stojący na straży domowego ogniska – mistrzyni umiejętnego stawiania pytań i prowadzenia wywiadów z informatorami. Zespół sympatycznych badaczy, których ciekawość świata prowadzi młodych czytelników przez wszystkie tomy serii z pewnością spotka się z życzliwym przyjęciem wśród dzieci, a także zdradzi tajniki pracy etnografa.
Tom I, osadzający nas w kontekście podjętej tematyki nosi tytuł „Domowe ognisko – gdzie i jak mieszkano?”. Na wstępie poznajemy w nim znaczenie terminu „domowe ognisko”, a także dowiadujemy się czym jest krajobraz kulturowy i jak silnie jest on zróżnicowany pod kątem geograficznym i etnograficznym. Obok przedstawienia najważniejszych dla życia społeczności wiejskiej postaci, zostaje omówiona szczegółowa specyfika zabudowy wsi. Z ogromną wnikliwością i starannością prezentowane są typy wsi wraz z towarzyszącymi im ilustracjami, które w przystępnej graficznie formie pozwalają zrozumieć poszczególne układy zabudowy. Młody adept etnografii dowiaduje się czym są okolnice, owalnice, wielodrożnice, ulicówki, łańcuchówki, rzędówki, a także czym są wsie rozproszone, a także co charakteryzowało zabudowę przysiółków. Te pierwsze przedstawione informacje dają ogląd, jak wnikliwie i z jak dużą wiedzą (nie bójmy się stwierdzić – ekspercką) zespół Autorów podszedł do tematu. Każdy rozdział zakończony jest publikacją materiałów zgromadzonych przez Etnoekipę. Mamy zatem i zdjęcia Bazyla, rozmaite ciekawostki pozyskane w terenie przez Buczkę, a także wybrane materiały archiwalne i przysłowia, zaprezentowane przez Beboka i Chmuri. Kolejne rozdziały przynoszą wyjaśnienie poszczególnych części składowych zagrody oraz omawiają rozmaite typy dachów, by wreszcie wprowadzić nas do wnętrza izby mieszkalnej. Każde zagadnienie omawiane w publikacji posiada mocne osadzenie w kontekście kulturowym. Wiele elementów dyspozycji wnętrza doczekało się tu szczegółowego omówienia, a ilość informacji związanych z fundacją domu, jego znaczeniem – symbolicznym i magicznym – z pewnością wzbogaci wiedzę dorosłych! Każdy tom serii zakończony jest zadaniami aktywizującymi najmłodszych. W tomie I może on spróbować swoich sił w kolorowaniu kompozycji malarskiej pochodzącej z najbarwniejszej wsi polskiej – Zalipia, ćwiczyć uważność w wyszukiwaniu znajdujących się różnic pomiędzy dwoma wnętrzami, rozwiązać krzyżówkę utrwalającą zdobytą podczas lektury wiedzę, a wreszcie i zmierzyć się z tworzeniem elementu do popularnej ozdoby zawieszanej we wnętrzach chłopski izb – pająka.
Tom II serii przynosi opowieść o pracy „Nie tylko w polu”. Pozwala dowiedzieć się jaka jest różnica pomiędzy uprawą a hodowlą, prezentuje słowniczek najpopularniejszych, niejednokrotnie nieznanych dzisiejszym dzieciom pojęć – cały czas posługując się rzetelnym i pogłębionym sposobem prezentacji wiedzy. Kolejne rozdziały przynoszą opis zróżnicowania hodowli zwierząt –od podhalańskich połonin po kurpiowskie barcie. Każdy rozdział dostarcza ogromu pojęć etnograficznych – któż z nas wie kim byli honielnicy, czy czym są zbyrcoki?
W II tomie szczegółowo omówiono specyfikę podejmowanych prac. Zdumiewa poziom wnikliwości, której do tej pory próżno było szukać w dziecięcej literaturze podejmującej zagadnienia kultury tradycyjnej.
Tom III serii zapoznaje czytelników z dawnymi zawodami, już na wstępie różnicując pojęcia: rzemiosło, rękodzieło czy chałupnictwo. W tomiku „Zrób to sam – jak robiono różne przedmioty?” – poznajemy zwody związane z obróbką drewna. Uważny czytelnik dowie się czym zajmował się cieśla, stolarz, kołodziej, bednarz, zabawkarz czy wreszcie rzeźbiarz. W zamykającym omówienie słowniczku pojęć, szczegółowo wyjaśnione zostały nazwy narzędzi stolarskich, ale i wyjaśnienie terminu „świątek” – funkcjonującego w popularnym obiegu i tak ściśle związanym z polską sztuką ludową. Omówienie poszczególnych technik plecionkarskich, także zdumiewa rozległością prezentowanej wiedzy. Poznajemy tajemnice warsztatu kowala czy garncarza, dowiadujemy się „jak to z lnem bywało”, a wreszcie jaką pomysłowością i inwencją cechowało się tradycyjne rzemiosło, które przy znacznych deficytach zmuszone było (i to z powodzeniem!) tworzyć „coś z niczego”. Każdemu zaprezentowanemu zawodowi towarzyszą omówione – znane i nieznane powiedzenia i przysłowia. Wszystko po to, by najmłodsi czytelnicy pojęli, jak silnie zakorzeniony w kulturze ludowej był etos pracy. I jak w poprzednich tomach, także i tu nie brakuje elementów utrwalających zdobytą wiedzę i aktywizujących, bo przecież „nie święci garnki lepią”!
Kolejne tomy serii „Wyprawy z Etnoekipą. Poznaj dawną wieś” odnoszą się do zagadnień związanych ze strojem – codziennym i świątecznym, zdobywania i przygotowywania pożywienia oraz świętowania. I tu podobnie, autorzy dołożyli wszelkich starań, by najmłodsi mogli poznać nie tylko piękno ludowych strojów, ale i rozmaite jego elementy, sposoby zdobienia i produkcji tkanin. Tomik cechuje się wnikliwą prezentacją tematu, a co najważniejsze wprowadza młodego czytelnika w szeroki kontekst funkcjonowania stroju – dając mu zrozumieć, że jest także kodem kulturowym. Tom V omawia zagadnienia związane z tradycyjnym pożywieniem. Prezentuje specyfikę posiłków codziennych, świątecznych i postnych, omawia podstawowe produkty żywnościowe oraz sposoby konserwacji żywności. Wreszcie zachęca i do stworzenia własnych przetworów oraz pokazuje, że świąteczny chleb – opłatek, może być doskonałym materiałem do stworzenia dekoracji bożonarodzeniowej, jakim były opłatkowe światy. To ćwiczenie wprowadza w lekturę ostatniego, VI tomu omawiającego kalendarz obrzędowy – od Adwentu do wigilii świętego Andrzeja, uświadamiając, że historia świętowań nie tylko powtarza czas początku, ale toczy się kołem, zapewniając nam ciągłość trwania. Nie brakuje w tym tomie omówienia tradycji pochodzących z różnych regionów etnograficznych, na uwagę zasługuje także prezentacja świętych patronów z ludowego panteonu, a także omówienia znanych symboli świąt, których głębokie sensy mogły gdzieś zaginąć.
Komplet książeczek „Wyprawy z Etnoekipą. Poznaj dawną wieś” zawdzięcza swój potencjał edukacyjny przede wszystkim zespołowi Autorek – znanych i cenionych badaczek, które posiadaną ekspercką wiedzę były w stanie przekazać w sposób syntetyczny, ale i pogłębiony. Przygotowanie treści wszystkich tomów zawdzięczamy: Annie Weronice Brzezińskiej, Katarzynie Ceklarz, Karolinie Dziubatej-Smykowskiej, Katarzynie Smyk i Katarzynie Waszczyńskiej. Za konsultacje metodyczne odpowiedzialna była Agnieszka
Karczewska-Gzik. Nie byłoby interesującej publikacji dla dzieci, gdyby nie jej oprawa graficzna, za którą stoi Ewelina Garbula – z dużą wrażliwością i znajomością kontekstu ilustrująca omawiane w poszczególnych zeszytach treści.
Ogromny potencjał edukacyjny omawianej serii jest nie do przecenienia. Jest to bodaj pierwsze tego typu, możliwie pełne i gruntowne studium przeznaczone dla najmłodszych. Na poły podręcznikowa forma zachęca do pracy z dorosłymi – rodzicami, opiekunami, nauczycielami, dla których prezentowane treści mogą okazać się szczególnie przydatne w zajęciach o charakterze kulturowym czy regionalnym. Założeniem wydawcy – Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi jest, by książeczki dotarły do wszystkich szkół podstawowych w kraju! To bardzo cenna inicjatywa, która z pewnością pozwoli poznać korzenie naszej kultury, zerwie ze stygmatyzacją wsi, a wreszcie pokaże, jaki potencjał tkwi w kulturze tradycyjnej. Z lektury tomików skorzystają i dorośli, głównie ze względu na pogłębioną prezentację omawianych tematów.
Z wielką radością witałbym kolejne tomy serii, choćby te poświęcone poszczególnym regionom etnograficznym, strojom i sztuce ludowej. Zanim jednak się to stanie, ruszajmy na dawną polską wieś wespół z Etnoekpią!