Tekst: prof. dr hab. Jan Adamowski
Współcześnie publiczne prezentowanie folkloru najczęściej wiąże się z funkcjonowaniem poszczególnych grup wykonawczych. Dotyczy to zarówno środowiska wiejskiego jak i miejskiego, a za najbardziej charakterystyczny (w opinii przeciętnego odbiorcy) tego typu przejaw można niewątpliwie uznać zespoły pieśni i tańca. Funkcjonują one zarówno na poziomie ogólnonarodowym – jak „Mazowsze” czy „Śląsk”, ale także na poziomie regionów, subregionów oraz różnych instytucji – zakładów pracy, szkół, uczelni, stowarzyszeń społeczno-kulturalnych, ochotniczej straży pożarnej czy domów kultury. Ich działalność i kulturowa rola jest przedmiotem osobnych uwag Grażyny Dąbrowskiej. W środowisku wiejskim, szczególnie w ostatnich latach, pojawiło się również wiele innych form zespołowego prezentowania kultury tradycyjnej, a przede wszystkim folkloru. Dobrze się zatem stało, że powstała specjalna dokumentacja rejestrująca to istotne zjawisko. Ten bujny rozwój dotyczy głównie zespołów śpiewaczych. Jest to wyraźny i utrwalony symptom przemian kulturowych, co poświadcza historia Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych odbywanego corocznie w Kazimierzu nad Wisłą. Na początku imprezy nie było tam wyszczególnionej kategorii „zespoły śpiewacze”. Do konkursowego przeglądu weszła ona w 1976 roku, a więc dopiero w dziewiątej edycji festiwalu, by w ostatnich kilku latach zupełnie na nim dominować, pomimo licznych obostrzeń regulaminowych.
Należy wszakże pamiętać, że w tradycji polskiej kultury ludowej, a co szczególnie odnosi się do prezentacji pieśni, nie było tak silnie zorganizowanych i stałych grup wykonawczych. Tradycyjny śpiew ludowy ma charakter wykonawstwa indywidualnego chociaż jego prezentacje odbywały się w sytuacyjnie zorganizowanych grupach i na tle tych grupy. Najczęstszym czynnikiem budującym takie grupy stawała się sytuacja obrzędowa lub towarzyska i wówczas dochodziło do powstania okolicznościowego zbiorowego wykonawcy, który, jak na przykład na weselu, organizował rodzaj śpiewów dialogowych. Jednakże nawet w takich warunkach znaczna rola zawsze przypadała uznanemu w środowisku „przewodnikowi” śpiewów grupowych. Na wspomnianym weselu była to zwykle starościna lub specjalnie na tę okoliczność zapraszana śpiewaczka – na obszarze województwa lubelskiego taka rolę spełniała Janina Chmiel (z Wólki Ratajskiej) czy zmarła w ostatnich latach Krystyna Poczek (z Wólki Kątnej). Podobnie jest również w sytuacji pogrzebu, gdzie na wsiach do dzisiaj funkcjonuje osoba, która tym śpiewom przewodzi – to jest decyduje o repertuarze, intonuje odpowiednie pieśni i modlitwy. W okolicy Bork (pow. Radzyń Podlaski) takim śpiewakiem był mieszkający w Krasewie Bronisław Kuśmierowski, niejednokrotnie specjalnie przywożony nawet do odległych o kilkanaście kilometrów miejscowości.
Pewnym wyjątkiem od reguły były kapele i niektóre zespoły obrzędowe, w tym kolędnicze. Tutaj dochodziło do często kilkunastoletniego stabilizowania poszczególnych grup wykonawczych. Ciekawym przykładem tego typu zjawiska mogą być kolędnicy z podlaskiej miejscowości Wyszonki-Błonie, którzy w latach dziewięćdziesiątych odnowili kolędowanie z kozą i ponownie wystąpili w tej samej grupie, z którą chodzili w okresie swojej młodości. Jednakże nawet grupy kolędnicze miały swoich przewodników i kierowników. Przed wojną w Wyszonkach (jak wspomina w listownej relacji Józef Koczewski) był to Stanisław Niemyjski, sierżant armii carskiej (por. J. Adamowski, Jak za młodych lat, w: 26 Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych, Kazimierz n.Wisłą 26-28 czerwca 1992 r., s.20-22). Z kolei w okolicach podlubelskiej Łęcznej podobną rolę spełniał „stary wiarus” Bronisław Muszyński (zmarł w 1940 r.), zwany tutaj „dyrektorem”, który organizował kolędowanie z szopką. Był to człowiek „niskiego wzrostu, zamaszysty, siwy, wąsaty staruszek, kramarz i malarz pokojowy, członek miejscowej Ochotniczej Straży Ogniowej. Można go było spotkać na ulicy w każdy dzień wolny od pracy w mundurze weterana 63 r., w butach z cholewami, z fajką w zębach i w kasku strażackim na głowie. Taką sylwetkę widywano w Łęcznej i w okolicy w latach 1925 – 1940” (J. Adamowski, O szopce lubelskiej, w: Kolędowanie na Lubelszczyźnie, red. J. Bartmiński i Cz. Hernas, Wrocław 1986, s.299). Natomiast na południowym Podlasiu (okolice Łosic) grupę szopkarzy organizował Stanisław Soczewka.
Współcześnie działające wiejskie zespoły ludowe to zjawisko niezmiernie szerokie i wewnętrznie niezwykle zróżnicowane. W sposób niezwykle intensywny rozwinęło się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Jednakże na jego powstanie miał znaczny wpływ, związany ze szkołą i stanem nauczycielskim, międzywojenny ruch folklorystyczny. W ramach tego programu doszło do scenicznego opracowania i wystawienia kilkudziesięciu wesel regionalnych (począwszy od sieradzkiego Wesela Basi – z 1919 roku), licznych Jasełek czy innego rodzaju scenicznych obrazków prezentujących obrzędowość doroczną (dokumentację zjawiska bardzo skrupulatnie przedstawia monografia P. Dahliga, Tradycje muzyczne a ich przemiany. Między kulturą ludową, popularną i elitarną Polski międzywojennej, Warszawa 1998). W tamtym okresie wykrystalizował się też specjalny program teatru ludowego Jędrzeja Cierniaka (por. Wspomnienia o Jędrzeju Cierniaku, wybór i opracowanie Z. Mazurowa i L. Wyszomirska, Warszawa 1982).
Z kolei, za prawzór współczesnego teatru ludowego należy uznać rozwijający się w Polsce od połowy XIX wieku tzw. dramat ludowy, a więc twórczość (prezentowana m.in. przez W. L. Anczyca) osnuta na tle tematu wiejskiego, związana z życiem ludu wiejskiego i do niego adresowana (szczegółową charakterystykę tego typu zjawiska przedstawia monografia R. Górskiego, Dramat ludowy XIX wieku, Warszawa 1969).
We współczesnej kulturze wsi polskiej najbardziej żywym ruchem społeczno-kulturalnym jest niewątpliwie działalność zespołów śpiewaczych. Najczęściej funkcjonują one przy miejscowych grupach Kół Gospodyń Wiejskich ale patronują im także domy kultury, stowarzyszenia kulturalne, ochotnicza straż pożarna, domy pomocy społecznej a także parafie. Bywa, że w niektórych wsiach działają nawet dwie lub więcej odrębnych grup śpiewaczych – tak dawniej było np. w Drelowie (pow. Radzyń Podlaski), a jest obecnie w Kocudzy (pow. Janów Lubelski), w Łukowej (pow. Biłgoraj) i w innych miejscowościach.
Wydaje się, że podstawową motywacją tworzenia wiejskich zespołów śpiewaczych, jak to określają same członkinie takich grup, było „uświetnienie” lokalnych uroczystości. Z okazji przykładowo dożynek, jubileuszu jakiejś instytucji, przyjazdu biskupa, imienin nauczycieli, zakończenia roku szkolnego itp. część kobiet zorganizowana w miejscowym KGW układała do powszechnie znanych melodii okolicznościowe teksty, które następnie zespołowo wykonywano. Ta utylitarność repertuaru wiejskich zespołów śpiewaczych jest zresztą aktualna i do dnia dzisiejszego. Ale jest też rodzaj motywacji skierowanych do wewnątrz, a więc do samych członków, a najczęściej członkiń tego typu grup. „Najważniejsze jest – jak to określiła jedna z kobiet z zespołu z Rozkopaczewa I (pow. Łęczna), że mamy gdzie się wygadać: co chłop jednej, drugiej powiedział, co ugotowała i co jo w życiu czeka; a dopiero później bierzemy się za śpiewanie”. Zespoły śpiewacze spełniają zatem równie istotną funkcję socjalizującą.
W najogólniejszej typologii, uwzględniającej przede wszystkim takie kryteria jak preferowany repertuar i styl wykonawstwa, współczesne wiejskie zespoły śpiewacze można podzielić na autentyczne i stylizowane (w różnym zresztą stopniu i zakresie). Zespoły autentyczne to takie grupy śpiewacze, które wykonują repertuar genetycznie ludowy, osadzony w tradycji własnego regionu czy subregionu, a przez to kulturowo wyróżniający. W pierwszym rzędzie są to pieśni obrzędowe. Ich wykonawstwo także powinno spełniać kryteria autentyczności, co dotyczy doboru melodii, a także zachowania odpowiednich konwencji oraz (gatunkowych i regionalnych) manier wykonawczych. Konsekwencją powyższych wymogów musi być także sposób budowania własnego repertuaru, który winien być oparty na bezpośrednim, a więc ustnym przekazie, bo tylko taki zapewnia pełną autentyczność jego postaci. Kulturowym wzorcem a jednocześnie najważniejszym celem jaki przyświeca działalności dla tego typu grup jest corocznie odbywający się w Kazimierzu nad Wisłą Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych. Zdobyta tam nagroda dla zespołu jest jednocześnie rodzajem kulturowej i artystycznej weryfikacji.
Przyglądając się laureatom kazimierskiego festiwalu można też określić geografię zachowania w Polsce autentycznych zespołów śpiewaczych. Są to przede wszystkim tereny całego pasa wschodniego, południe oraz niektóre obszary Polski centralnej. Wyjątkiem z terenów zachodnich są te regiony, jak przykładowo jeleniogórskie, na których osiedliły się grupy wschodnich (i nie tylko) przesiedleńców oraz reemigrantów – z rumuńskiej Bukowiny czy dawnej Jugosławii, którzy w ostatnich latach z powodzeniem odnajdują i publicznie pokazują kulturowe korzenie swoich przodków.
Z kolei zespoły stylizowane to takie, które preferują repertuar bardziej popularny i współczesny. Korzystają ze źródeł pośrednich, a więc zapisów. Swoje wykonawstwo opierają na zasadach funkcjonowania i stylistyce chórów (np. parafialnych), a więc dopuszczają chociażby wielogłosowość, co zasadniczo nie jest typowe (z wyjątkiem obszaru górskiego i północno-wschodniego pogranicza) dla polskiej tradycji ludowego śpiewania i łączą śpiew z instrumentarium muzycznym. Ich przekaz nastawiony jest bardziej na realizację funkcji ludycznych niż na międzypokoleniową transmisję podstawowych wartości kulturowych czy wypełnianie funkcji identyfikacji tożsamościowej. O obliczu takiej grupy często decyduje zawodowy instruktor, a kulturowym i estetycznym wzorcem jest dla nich zespół pieśni i tańca. Zespoły stylizowane chętnie też korzystają z repertuaru tego typu grup. W praktyce można obserwować różne stopnie zachowania autentyczności, a przez to także stylizacji.
O sile i jakości wiejskich zespołów śpiewaczych stanowią przede wszystkim kobiety. Należy jednakże pamiętać, że w terenie funkcjonują również grupy mieszane i wyłącznie męskie. Wyróżnienie zespołów męskich jest o tyle istotne, że wiąże się z ich działaniem (por. Kurpie, Wisła, Łukowa w pow. Biłgoraj itp.) pewien zakres specyfiki. Jest to kontynuacja tradycji obrzędowych, w tym kolędniczych. W takim odniesieniu grupa męska wykonuje przykładowo „męski” repertuar kolędowy, jak to swego czasu na FKiŚL w Kazimierzu prezentowali „Dunajnicy z Łukowej czy „Wańcy” z Wisły Jawornika.
Zjawiskiem kulturowo ale i społecznie coraz bardziej znaczącym jest również funkcjonowanie przy niektórych grupach składających się z osób dorosłych ludowych zespołów dziecięcych. Wyróżnia je nie tylko repertuar ale przede wszystkim stylistyka wykonawcza, która oparta jest na rekonstrukcji. W takich grupach efekt tradycyjnego śpiewu jest funkcją roli mistrza, który w bezpośrednim, a czasem pośrednim (poprzez media elektroniczne) przekazie uczy ludowego wykonawstwa. Punktem odniesienia i weryfikacji dla ludowych zespołów dziecięcych często staje się także kazimierski festiwal, a w szczególności jego specjalny koncert konkursowy o nazwie „Duży – Mały”. Ale są też inne ważne miejsca spotkań zespołów dziecięcych, w tym np. odbywający się już od wielu lat w Baranowie Sandomierskim festiwal „Dziecko w folklorze”.
Daleko bardziej złożona jest natomiast sytuacja w zakresie wiejskich zespołów realizujących widowiska. W praktyce są to często odpowiednio poszerzone grupy śpiewacze, ale są także zespoły „specjalizujące się” w realizacji scenicznie opracowanych ludowych widowisk. Inspiracją i istotną motywacją dla rozwoju wiejskiego ruchu teatralnego są cykliczne przeglądy jakie dorocznie odbywają się w kilku regionach Polski (rodzaj eliminacji regionalnych), z imprezą centralną w Tarnogrodzie (pow. Biłgoraj). Wśród działających współcześnie tego typu grup, ze względu na zakres repertuaru, sposób jego pracowania i realizacji, można wyróżnić kilka podstawowych typów.
Grupy ściśle obrzędowe, a więc takie, które jeszcze kultywują tradycje np. kolędowania czyli obrzędowego składania życzeń w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku oraz w okresie wielkanocnym, a jakby dodatkowo obrzędy te prezentują również na scenach. Przykładem takich grup są: od lat kolędujący „z herodami”, np. strażacy z Trzcińca (woj. mazowieckie), grupa z Godziszowa (pow. Janów Lubelski), zespół „Kumotry” z Mościc koło Tarnowa; przedstawiający szopkę zespół „Familia” z Rudołowic (region przemyski), grupa wielkanocnych „Turków” z Grodziska Dolnego (woj. rzeszowskie) oraz inne grupy obrzędowe.
Widowiska przedstawiające scenicznie opracowane obrzędy. Ten typ przedstawień oparty jest na autentycznym obrzędowym scenariuszu ale składnikami umownymi są już –przykładowo, działające postaci, czas i miejsce. Dobrą egzemplifikację takiego stanu rzeczy stanowią przede wszystkim grupy realizujące (popularne już w okresie międzywojennym) ludowe wesela, a z drugiej strony także te zespoły, które przedstawiają rekonstrukcje dawnych obrzędów. Są to zatem prezentacje przeznaczone już tylko dla „zewnętrznego” odbiorcy. W wielu wypadkach są to jednakże grupy bardzo stabilne, o charakterze wielopokoleniowym, czego wymownym przykładem jest wesele realizowane już od wielu lat w Lipcach Reymontowskich czy cyklicznie powtarzana inscenizacja wesela krzczonowskiego (woj. lubelskie) itp.
Kolejną grupę stanowią zespoły realizujące widowiska oparte na ludowych zwyczajach, wierzeniach i wybranych tematach z życia dawnej wsi. Istotnym wymogiem dla realizacji takiego widowiska jest w pierwszej kolejności przygotowanie specjalnego, zindywidualizowanego scenariusza, a następnie opracowania scenograficznego i muzycznego. Podstawowa rola w przygotowywaniu takich przedstawień ujawnia się w zakresie funkcji etnograficznej i dydaktycznej – scenicznego pokazania „jak dawniej na wsi bywało”. Jest to współcześnie bardzo popularny rodzaj ludowych widowisk, często przez różne zespoły realizowanych a ich typowymi tematami są: darcie pierza, prządki, kiszenie kapusty, pieczenie chleba oraz wierzenia i zabiegi o charakterze magicznym, np. dawne lecznictwo ludowe. Tego typu przedstawienia scenicznie zwykle „żyją” krócej i są przygotowywane przede wszystkim na wspomniane wcześniej przeglądy i festiwale. Ale mamy także przykłady wieloletniego ich wystawiania, co poświadcza chociażby działalność zespołu „Lasowiaczki” z Baranowa Sandomierskiego.
W odróżnieniu od wymienionych wyżej widowisk o charakterze obrzędowym i zwyczajowym w warunkach wiejskich działają także zespoły przedstawiające widowiska o charakterze ściśle teatralnym. W sensie typologicznym są to głównie dwa rodzaje widowisk:
teatr misteryjny, zespoły teatralne wystawiające widowiska o proweniencji nieludowej.
Grupy zajmujące się teatrem misteryjnym to przede wszystkim:
zespoły młodzieżowe i dziecięce, które wystawiają jasełka; dawniej działały one przy parafiach ale współcześnie także przy domach kultury i w szkołach;
grupy realizujące misteria wielkanocne; jest to stara tradycja w sposób szczególny aktywizowana przy niektórych parafiach, w tym tam (por. Kalwaria Zebrzydowska, Kalwaria Pacławska itd.), gdzie funkcjonują tzw. „kalwarie” – napowietrzne stacje Męki Pańskiej i w związku z tym jest rozbudowany kult Męki Pańskiej;
za rodzaj widowiska misteryjnego należy również uznać rzadsze zjawisko jakim jest procesyjne obchodzenie (np. w Kalwarii Zebrzydowskiej) dnia Zaśnięcia Matki Bożej.
Widowiska misteryjne corocznie realizują dosyć ustabilizowane grupy wykonawcze chociaż zwykle nie są one rejestrowane w oficjalnych, urzędowych wykazach.
Coraz rzadziej ale jeszcze na współczesnej wsi można spotkać grupy teatralne, które wystawiają repertuar nieludowy, w tym przede wszystkim znane z nomenklatury potocznej tzw. „komedyjki” lub „sztuczki”. Jest to wspomniany wcześniej, a ukształtowany na przełomie wieków, teatr dla ludu. Jest w nim rodzaj tematycznego nawiązania do wiejskich realiów, ale zwykle są one przedstawione z zewnętrznego punktu widzenia, w formie mało pogłębionej, co daje efekt humorystyczny. Taką formę ludowego teatru m.in. kontynuuje zespół z Sitna (pow. Radzyń Podlaski).
Z kolei za najbardziej współczesny typ ludowego zespołu należy uznać działające w wielu miejscowościach wiejskie kabarety. W sposób satyryczny ukazują one niedomogi bieżącego życia wsi ale w formie nietradycyjnej, bo specjalnego programu. Do najbardziej znanych przykładów tego rodzaju zjawiska kulturowego należał niewątpliwie krzczonowski kabaret „Rzep”, dla którego teksty pisał znany ludowy poeta i satyryk Józef Małek (1934 -1987). Przez kilka lat w Chełmie organizowany był przegląd wiejskich zespołów kabaretowych, który cieszył się uznaniem zarówno uczestników jak i widzów.
* * *
Działalność tradycyjnych kapel niestety ogranicza się już głównie do występów na przeglądach i festiwalach, po wiejskie orkiestry dęte – najczęściej funkcjonujące pod patronatem Ochotniczych Straży Pożarnych ale działające także przy niektórych parafiach, szkołach i domach kultury i zupełnie współczesne kapele czy tzw. orkiestry weselne. Taka charakterystyka wymaga kompetencji ściśle muzykologicznych. Nie wszystkie zresztą tego rodzaju grupy prezentowana dokumentacja rejestruje. Jest to zatem również postulat o przyszłe rozszerzenie indeksu tak, aby objął on także zespoły i grupy zajmujące się innymi niż tradycyjne zjawiskami kultury, jak chociażby wiejskie teatry poezji. Dopiero wówczas będziemy mieli pełniejszy obraz kulturalnej działalności współczesnej wsi.
W dalszej kolejności potrzebny jest również ogląd bardziej merytoryczny, pokazujący na czym polega i jakiego zakresu dotyczy działalność poszczególnych zespołów. Wobec tak znacznej ich ilości mogłyby to być wybrane monografie najciekawszych zjawisk. Szczególnie mam tu na myśli niektóre zespoły autentyczne, obrzędowe i tradycyjne kapele. Dokumentacje ich repertuaru i krytyczny opis działalności przyczyniłyby się do gruntowniejszego rozpoznania regionalnych ale także ludowych i ogólnonarodowych tradycji.