Polska wycinanka ludowa

mgr Katarzyna Kraczoń

Od hieratycznych, niemal surowych motywów kościelnych, od podstawowego ornamentu bardzo prostego, a tkwiącego zdawałoby się w jakiejś dawnej tradycji, do najbardziej swawolnych wykrętasów – snuje się zajmująca, bogata linia polskiej wycinanki, bujnie rozkwitła z fantazji ludowej, jako zwiastunka nowego odrodzonego ornamentu – tak o wycinankach pisał wybitny znawca sztuki ludowej prof. Jerzy Warchołowski.

Trzeba przyznać, że wycinanka z papieru, jako jeden z najefektowniejszych elementów świątecznego wystroju wiejskiej izby, jest niewątpliwie najciekawszą formą i niemal symbolem polskiej sztuki ludowej.

Trudno ustalić precyzyjne początki tej dziedziny twórczości. Wiadomo, że w połowie XIX wieku pojawiły się w oknach wiejskich domów papierowe, białe firaneczki wycinane w ażurowe wzory. Prawdopodobnie te właśnie dekoracje poprzedziły kolorową wycinankę. Niezwykle istotnym czynnikiem w powstaniu wycinanki było pojawienie się w latach 50-tych XIX wieku kolorowego papieru glansowanego, z którego wycinano pojedyncze motywy roślinne bądź zwierzęce i naklejano je bezpośrednio na wewnętrzne ściany, piece czy belki stropowe chałup.

Z czasem wycięte wzory zaczęto naklejać na szary papier lub biały karton, rozbudowując jednocześnie ich formę i treść. Szczytowy punkt rozwoju artystycznego wycinanka osiągnęła w drugiej połowie XIX wieku, stając się ważnym elementem dekoracyjnym wiejskich izb. Niestety po pierwszej wojnie światowej zwyczaj strojenia chałup wycinankami należał już do rzadkości, a po drugiej wojnie zanikł zupełnie. Mimo to wycinanka wciąż żyje, a nawet się rozwija. W ostatnich latach wykorzystuje się wycinanki na kartach pocztowych, karnetach, plakatach, zaproszeniach czy laurkach.

Wycinanka jest abstrakcyjnym ornamentem skomponowanym rytmicznie i zazwyczaj symetrycznie do jednej lub kilku osi, co osiąga się przez cięcie wielokrotnie złożonego papieru. Cięto je bezpośrednio, bez uprzedniego rysowania wzoru, nożycami do strzyżenia owiec. Trzymając nożyce za ostrza wykorzystywano energię sprężystej stali, co pozwalało na łatwe cięcie figur, wykrój arabesek czy strzępienie brzegów. Podstawowe efekty wycinania to sylwety, ażury, motywy roślinne oraz proste ornamenty, które naklejane na arkusz papieru tworzyły wieloelementowe kompozycje.

Do ulubionych i najczęściej wycinanych przedstawień należały drzewka kwiatowe, w których można doszukać się symbolu drzewa życia, drabiny łączącej ziemię z niebem czy odwzorowania środka i istoty świata; postacie kobiece symbolizujące pramatkę ziemię oraz motyw koguta – zwierzęcia posiadającego niezwykłą moc kreacyjną i płodność. Popularne były także formy abstrakcyjne wycinane w formie rozet bądź kwadratów. Tworzenie wycinanek było i jest do dziś domeną kobiet. To one w okresach przedświątecznych wykonywały wycinanki i dekorowały nimi izby. O różnorodności form i kształtów w dużej mierze decydowała przestrzeń wiejskich izb, w którą wycinanka została idealnie wkomponowana.

Wycinanki występowały tylko w niektórych rejonach Polski, głównie w środkowej i północno-wschodniej Polsce, a także na jej południowo-wschodnich terenach. Z czasem wytworzył się specyficzny styl pozwalający odróżnić wycinanki poszczególnych regionów.

Najważniejsze regiony wycinankarstwa:

I. Łowicki

Region łowicki jest jedynym w Polsce, gdzie wykonuje się wycinanki wielobarwne. Bogactwo form oraz szeroka gama kolorów dają w efekcie obraz wybitnie malarski. Dobór kolorów jest na ogół kontrastowy, rzadziej stosuje się stonowany układ barw. Wycinankarki posługują się licznym zestawem kolorów, dochodzącym nawet do trzydziestu odcieni, naklejanych jeden na drugi. Z tego względu wycinanki łowickie nazywane są naklejankami. Wycinanki łowickie są nie tylko dziełem sztuki, ale także dokumentem kultury ludowej wsi łowickiej.

Istnieją trzy podstawowe rodzaje tradycyjnej wycinanki łowickiej:

Kodry (nazywane też taflami) to wielobarwne wyklejanki komponowane na prostokątnych, wydłużonych arkuszach białego papieru. Kodry występują w dwóch odmianach: roślinnej i obrazkowej. Roślinne posiadają jedną, dwie lub trzy osie symetrii. Ich kwiatowa kompozycja posiada z reguły rozbudowany motyw centralny. Umieszczano je najczęściej na belkach pod sufitem. Z kolei kodry obrazkowe mają charakter dekoracyjnie rozwiązanych scen rodzajowych, są ozdobnymi ilustracjami wiejskich wesel, prac polowych oraz zabaw ludowych. Naklejano je między oknami, nad ławą i nad wejściem do komory.

Tasiemki – wielobarwne wyklejanki wykonane na dwóch identycznych papierowych wstęgach sklejonych rąbkiem u góry, rozchylonych u dołu i zakończonych ząbkami przypominającymi frędzle. W miejscu połączenia wstęg nakładano dawniej kwiat, gwiozdy bądź półkrążki. Tasiomki wykonuje się wyłącznie z kolorowego błyszczącego papieru. Charakterystyczne jest również to, że obok gamy gorącej czy zimnej oraz zieleni i żółci występuje tu również czerń. Ten typ wycinanki umieszczano pomiędzy świętymi obrazami wiszącymi w izbach.

Gwiozdy – wielobarwne formy o motywach roślinnych, zoomorficznych i antropomorficznych naklejane na biały krążek papieru o ząbkowanych brzegach. Gwiozdy były zazwyczaj komponowane symetrycznie, choć nie brakuje też układów asymetrycznych. Wieszano je na belkach między kodrami, nierzadko też stanowiły zwieńczenie tasiemek. Z czasem zaczęto wykonywać także gwiozdy ażurowe, które tworzone były wyłącznie dla miejskiego odbiorcy.

II. Kurpiowski

Wycinanka z kolorowego papieru pojawiła się na Kurpiach w połowie XIX wieku. Zwyczaj przystrajania domów wycinankami występował na tym obszarze niemal w każdej rodzinie niezależnie od zamożności. Halina Olędzka, przedstawiając historię rozwoju wycinankarstwa na terenie Puszczy Zielonej, wskazuje na związek regionalnej wycinanki z wycinanką żydowską.

Fakt zamieszkiwania Żydów w miasteczkach kurpiowskich umożliwił zapewne Kurpiom zetknięcie się z ich wycinanką. Za pośrednictwem Żydów docierał na wieś papier oraz papierowe firanki. Wspólny dla obu kultur jest także motyw potocznie nazywany drzewkiem życia. Wszystkie te fakty oraz powstające na terenie puszczy papiernie mogły sprzyjać pojawieniu się i rozwojowi na tym terenie niezwykle kunsztownych i charakterystycznych wycinanek.

Charakterystyczne typy wycinanek dla Kurpiowskiej Puszczy Zielonej:

Leluje – jednobarwne lub wielobarwne wycinanki w formie drzewek wychodzących z wazonu. Przybierały one bardzo różne zmieniające się w czasie formy.
Za klasyczną formę lelui uznano kompozycję pionową, dwuczłonową, symetryczną. Część dolna, która stanowi podstawę jest zwykle mniejsza. Część górna zwana koroną wpisana jest zazwyczaj w owal lub prostokąt. Korony cechuje rozbudowana ornamentyka zwieńczona elementem akcentującym oś symetrii. W lelujach pojawiają się stylizowane motywy roślinne, zwierzęce, a niekiedy także postacie ludzkie. Na początku XX wieku pojawiły się leluje, których forma przypomina monstrancję zwaną “hostyją”. W wycinankach tych pojawiały się najczęściej motywy sakralne: aniołki, świece, gorejące serca. Często elementem akcentującym oś symetrii był krzyż.

Gwiazdy – jednobarwne wycinanki koliste dawniej wzbogacane w środku kolorowymi akcentami. Najczęstszym motywem cięcia była ażurowa siatka z drobnymi motywami geometrycznymi. Ornament gwiazd zbudowany jest symetrycznie od środka i rozłożóny równomiernie na całej powierzchni między rozchodzącymi się promieniście ramionami. Umieszczano je na bocznych ścianach belek pułapu, których nie bielono. Z czasem froma ta została przeniesiona na ściany, zmieniono też jej nazwę z “gwiazdy” na “koło”. Zmieniła się także ich wielkość. Wycięcia zajęły całą powierzchnię wycinanki. Pojawiły się koła o szesnastu lub trzydziestu dwu promieniach oraz rozbudowanym drobnym ornamentem ażurowym o trójkątnych oczkach. Koła naklejano na ściany na przemian z lelujami, tworząc w ten sposób barwne, rytmiczne i harmonijne kompozycje.

Wielobarwne wyklejanki: koguty, pawie, konie z jeźdzcami – kompozycje najczęściej asymetryczne wykonywane techniką naklejania, zdobione kawałkami kolorowego papieru umieszczanymi na skrzydłach, szyji i ogonie. Pawie zwane “pawami” przedstawiają pawia z profilu, a inwencja artysty przejawia się głównie w bogatym zdobieniu rozłożystych piór ogona. Podobnie zdobiono koguty. Te formy wycinanek przyklejano na ściany pojedynczo lub w formie fryzów.

Najważniejsze formy wycinanek z Puszczy Białej:

Wstęga – wielobarwna wyklejanka złożona z gwiazdy oraz dwóch pasów kolorowego papieru rozwidlające się ku dołowi. Wstęgi mają po trzy lub cztery pola, na których naklejane są barwne rozetki, przedzielone ażurowym paskiem. Koło wieńczące wstęgi ma zawsze kolor kontrastowy w stosunku do całej kompozycji.

Zielka – wielobarwne lub jednobarwne kompozycje nawiązujące swą formą do kwiatów doniczkowych z podstawą w formie trapezu lub krążka, z którego rozchodzą się w górę trzy gałązki zwieńczone kwiatem, sylwetą ludzką lub kogutem. W zielkach jednobarwnych od szerokiego trzonu z ażurowymi motywami, zwieńczonego małymi listkami, odchodzą symetrycznie trzy lub cztery pary anaturalistycznych ząbkowanych po brzegach “liści”, wolutowo zagiętych w dół.

Gwiazdy – koliste formy przeważnie dwubarwne o abstrakcyjnych motywach rozchodzących się promieniście od środka. Cechą charakterystyczną jest to, że gwiazda o ażurowym wycięciu podklejona jest papierem o kontrastowej barwie. W ramach cech stylowych wycinanki kurpiowskiej mieszczą się tzw. lasy Stanisławy Bakułowej ze Strzałek. Tę formę wycinanki tworzą sceny w układzie pasowym, wielopoziomowym. W każdym pasie sa różne elementy dekoracyjne. Cała kompozycja zamyka się płaszczyźnie prostokąta. Najważniejszym elementem lasu, nadającym całej wycinance charakterystyczny rytm jest kurpiowska leluja.

Elementami uzupełniającymi są zielka oraz sylwety ludzkie i zwierzęce ujęte w ruchu jakby opowiadały jakieś leśne historie. Z czasem pierwowzór stworzony przez Bakułową przejęły inne wycinankarki kurpiowskie, tworząc różne warianty, trzymając się jednak podstawowej zasady kompozycyjnej wymyślonej przez artystkę ze Strzałek.

III. Rawski

Region rawski to niewielki obszar rozciągający sie na lewym brzegu Pilicy, między Tomaszowem Mazowieckim a Nowym Miastem. Wycinankarstwo rozwinęło się w jego południowej części, w takich ośrodkach jak Zakościele, Rzeczyca, Królowa Wola, Grotowice i Liciążna. Wycinanki naklejano tu przeważnie symetrycznie, po dwie jednakowe, każda z innej strony obrazu lub lustra. W okresie międzywojennym wycinanka na wsi rawskiej zaczęła powoli zanikać.

Rodzaje wycinanek rawskich:

Rózgi – symetryczne wycinanki pionowe zwieńczone najczęściej parą kogutów, swoim kształtem przypominające kurpiowskie leluje. Najstarsze formy rózeg rozgałęziające się równomiernie od trzonu ozdabiane były barwnymi kwadracikami. Nowsze przez swoją jednobarwność i wypełnienie strzałkowymi ażurami nabrały cech graficznych.

Kółka – okrągłe wycinanki zwane także klapkami, przybierały różne formy: płaskie lub przestrzenne, wielobarwne lub jednobarwne. Można wskazać kilka ich lokalnych odmian: kółka syte, powie piórka, glennickie kółka, kółka z kulosami. Kwadraty – jednobarwne lub wielobarwne wycinanki o skrzyżowanych czterech osiach symetrii, wieszane najczęściej skośnie. Charakteryzują się zróżnicowaną, najczęściej abstrakcyjną ornamentyką. Kwadraty rawskie były naklejane na siebie w kilku kolorach, stanowiły także zwieńczenie wstążek.

IV. Sieradzki

Region sieradzki był pomostem łączącym niemal wszystkie historyczne dzielnice Państwa Polskiego, dlatego jego ludowa kultura tworzyła się na przestrzeni wieków pod wpływem sąsiadów. Ten przejściowy charakter tradycyjnej kultury ludowej regionu znalazł swoje odbicie m.in. w zdobnictwie wnętrza mieszkalnego.

Wycinanki sieradzkie stosunkowo wcześnie zainteresowały badaczy, bo pierwsza publikacja z reprodukcjami tych ozdób ukazała się w 1909 roku. Już na przełomie XIX i XX wieku wycinanki tego regionu miały w pełni wykrystalizowane wszystkie podstawowe formy. Delikatne i harmonijne zdobiły ściany, belki powały, a także okapy kuchenne i półki w serwantkach. Motywy sieradzkie można nazwać typowo wycinankowymi, gdyż przeważają wśród nich elementy geometryczne lub abstrakcyjne, zbudowane z prostych wycinankowych elementów: kółek, zębów, strzałek czy drabinek (rytmiczne cięcia ażurowe).

Najciekawsze formy wycinanek sieradzkich:

Wirzby – wielobarwne wyklejanki o kompozycji opartej na rysunku rośliny doniczkowej jedno- lub trójosiowe, o prostych płaszczyznowych lub ażurowych liściach i okrągłych kwiatkach. Pod względem formy należą one do najstarszych wzorów wycinanek ludowych w Polsce.

Cacka – wycinanki jednobarwne, okrągłe lub kwadratowe, działające płaszczyzną lub ażurem o kompozycji wieloosiowej symetrycznej, odśrodkowej. Najpopularniejsze elementy zdobnicze to księżyce, mlecze, drabinki, trójkąty itp.

Mazury – wycinanki wielobarwne tworzone przez naklejanie na siebie kilku cacek o różnych kolorach i wymiarach. Rozwinęły się też mazury z ogonami, tj. Wstęgami podwójnymi lub potrójnymi. Na dolnych końcach wstęg przyklejano małe mazury. Rozwój tej wycinanki poszedł w kierunku tzw. udrobnienia i osiągnął niemal koronkową delikatność. Mazur sieradzki należy postawić w rzędzie najwyższych artystycznych osiągnięć sztuki wycinankarskiej w kraju.

V. Lubelski

Lubelszczyzna stworzyła swój własny typ wycinanki, który charakteryzuje się prostotą wyrazu, osiąganą dzięki nieskomplikowanym motywom dekoracyjnym oraz lapidarnej kompozycji. Wycinanki lubelskie są płaskie, jednokolorowe, wycięte z jednego arkusza papieru glansowanego, czasem pakowego, farbowanego domowym sposobem na kolorowo. Przeważał w nich ornament geometryczny w postaci rombów, trójkątów, owali, strzałek czy zawijasów, z czasem pojawiły się stylizowane motywy roślinne przypominające liściasto-kwiatowe gałązki.

W początkowym okresie rozwoju wycinanka lubelska była mało ażurowa, z czasem powiększono powierzchnię wycięć zwłaszcza w partiach zewnętrznych. W formach kwadratowych obrzeża były gładkie bądź ząbkowane, nierzadko też kwadrat przekształcał się w formę krzyżową. Charakterystycznym motywem dla lubelskiej wycinanki ludowej są ząbkowane ażury i wycięcia w postaci strzałek. Strzałka jest zazwyczaj długa i duża o formie łukowatej. Występuje ona prawie we wszystkich lubelskich wycinankach w formie pojedynczej lub złożonej w “pawie oczka”.

Wśród wycinanek lubelskich wyróżnić można dwie zasadnicze grupy:

Wycinanki o układzie pasowo-wstęgowym – złożone z powtarzających się rytmicznie motywów, tworzących kompozycje zwarte lub mocno ażurowe.

Wycinanki o kompozycji wieloosiowej – przybierające kształt koła, kwadratu, wieloboku lub gwiazdy.

Na tle tradycyjnej wycinanki lubelskiej ukształtowała się zupełnie odrębna twórczość Igancego Dobrzyńskiego z Garbowa (pow. Puławy). Artysta ten stworzył kilkaset wycinanek, z których każda stanowi odrębne i skończone dzieło sztuki. Jego twórczość, szczególnie w okresie najwcześniejszym, związana była z tradycjami wycinanki lubelskiej. Z czasem coraz większą rolę zaczęła odgrywać inwencja twórcza artysty i dążenie do stworzenia własnego stylu. Artysta czerpał wzory z otaczającego go świata przyrody, przenosząc je umiejętnie na papier. Jego wycinanki odznaczają się rozmaitością motywów. Są wśród nich wystrzyganki cięte w koguciki, pawie oczka, serduszka. Do najbardziej ulubionych wzorów artysty należą rośliny o bajecznych kształtach, ptaki, gwiazdy, geometryczne arabeski, pióra, a także zwierzęta. Wszystko to ujęte jest w kształt koła, rozety lub gwiazdy nie przekraczającej 35 cm średnicy.

Indywidualność twórcza Ignacego Dobrzyńskiego polegała przede wszystkim na tym, że potrafił on doskonale zharmonizować elementy wycinanki w jedną artystyczną całość. Posiadał niezliczone bogactwo pomysłów i zadziwiał umiejętnością tworzenia ciągle nowych wzorów.

VI. Opoczyński

W regionie tym wycinanki rozwinęły się jako element dekoracyjny wnętrza, łączony często z papierowymi kwiatami. Najbardziej charakterystyczną wycinanką dla tego regionu jest kwadrat opoczyński. Dzięki przywiązaniu do tradycji i stosowaniu wypróbowanych reguł estetycznych oraz zasad stylowych strojenia izb, wycinankarki opoczyńskie wzbogacając wciąż kwadraty indywidualnymi pomysłami, doprowadziły tę formę wycinanki do perfekcji. Arsenał środków artystycznych okazał się niewyczerpany.

Obok kwadratów z mistrzowsko wyciętymi ażurami, ważne miejsce zajmują kwadraty wielobarwne z harmonijnie zestawionymi motywami roślinnymi, zwierzęcymi i geometrycznymi. Kwadrat opoczyński osiągnął poziom stawiający go w rzędzie najlepszych stylowo kompozycji wycinankarskich.

Pozostałe wycinanki występujące w tym regionie mają podstawowe cechy wspólne z rawskimi. Najciekawsze formy to: wstęgi zdobione strzępiastym lub grzebykowo wyciętym paskiem, parzyste lub wielokrotnie powtarzające się we fryzach sylwety inspirowane postacią ludzką bądź zwierzęcą, ziela o sylwecie trójliścia, zdobione pomponikami z bibuły, trójwymiarowe, wycięte z kolorowego papieru serca, a także wielobarwne rózgi o kanonie kompozycyjnym identycznym z rawskim.

VII. Kołbielsko-garwoliński

Region kołbielsko-garwoliński, rozciągający się w pasie nadwiślańskich, wyodrębniony został ze wschodniego Mazowsza. Obszar ten odznacza się wyjątkowo trwałą i oryginalną kulturą ludową, której przejawy można zaobserwować również współcześnie.

Do rozwoju sztuki wycinankarskiej w tym regionie przyczyniła się niewątpliwie powstanie w Jeziornie nad Wisłą fabryki papieru glansowanego. W regionie tym przeważają wycinanki jednobarwne: gwiazdy, lalki, drzewka, koła i wieloboki.

Najbardziej charakterystyczną formą wśród wycinanek kołbielskich są sylwety kobiet z kokoszkami przypominające schematycznie zarysowane lalki, których ręce przechodzą nad głową w parę kogutów. Ta wybitnie dekoracyjna i anaturalistyczna stylizacja stawia tę wycinankę wśród najciekawszych pomysłów ludowego zdobnictwa.

Dla powiśla garwolińskiego natomiast charakterystyczne są tzw. gwiazdy rogowe , których ząbkowane krawędzie i pasowe rytmy rąbów lub kropel nadają tym formom zdecydowana odrębność w stosunku do kwadratów opoczyńskich czy sieradzki

Bibliografia:

Błachowski Aleksander, Polska wycinanka ludowa, Toruń 1986

Jackowski Aleksander, Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002, s. 145-155.

Olędzka Halina, Z badań nad wycinanką kurpiowską, „Polska Sztuka Ludowa” 1964 nr 3, s.164.

Samsel Maria, Wycinanka kurpiowska: katalog wystawy.

Sęk Jan, Wycinanki ludowe z polonijną metryczką, „Twórczość Ludowa” 1988 nr 3.

Świątkowska Anna, Łowicka wycinanka, „Polska Sztuka Ludowa” 1961 nr 2, s. 80-82.

Zwolakiewicz Henryk, Wycinanki Ignacego Dobrzyńskiego, „Polska Sztuka Ludowa” 1958, nr 2 s.71.