Na białostockim rynku można oglądać wystawę prezentującą żelazne krzyże umieszczane masowo w końcu XIX i początku XX wieku w zwieńczeniu przydrożnych i cmentarnych drewnianych krzyży i kapliczek we wschodnim pasie woj. podlaskiego. Wystawa potrwa do 30 stycznia 2014 r.
Projekt „Krzyż kowalski na Podlasiu – dzieło sztuki ludowej i jego ochrona“ ma na celu udokumentowanie, zarchiwizowanie oraz
udostępnienie charakterystycznych przykładów żelaznych kutych krzyży,
umieszczanych masowo w końcu XIX i początku XX wieku w zwieńczeniu
przydrożnych i cmentarnych drewnianych krzyży i kapliczek we wschodnim
pasie woj. podlaskiego.
Były one ważnym elementem architektury
drewnianych kapliczek i krzyży, ale też i samoistnym dziełem sztuki
kowalskiej. W większości są one zapomniane, pozbawione opieki ulegają
zniszczeniu i na trwałe znikają z wiejskiego krajobrazu.
Projekt
umożliwi przekazanie wiedzy na temat krzyża, który był nie tylko
świadectwem pobożności ich fundatorów, ale też dziełem sztuki ludowej,
poświadczającym inwencję twórczą wiejskich i małomiasteczkowych kowali,
bogactwo ciekawych rozwiązań kompozycyjnych i zdobniczych, jak też
precyzją wykonania.
Podsumowująca wystawa i towarzyszący jej katalog mają za zadanie
inspirować opiekunów zachowanych w terenie krzyż lokalne społeczności
wiejskie, parafialne, sąsiedzkie i rodziny – potomków fundatorów krzyży
do ich renowacji i konserwacji w niezmienionej formie, a fundatorów
nowych krzyży i kapliczek zachęcać by nawiązywały one do dawnych
lokalnych tradycji.
Wystawa plenerowa przygotowana przez Muzeum Podlaskie w Białymstoku
prezentowana przed Ratuszem na Rynku Kościuszki w Białymstoku od 6
grudnia 2013 do 30 stycznia 2014
Projekt dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, priorytet kultura ludowa.
Patronat medialny KulturaLudowa.pl
* * *
Ręcznie kute żelazne krzyże umieszczane na wierzchołkach kapliczek i krzyży drewnianych należą do charakterystycznych wytworów polskiej sztuki ludowej. W Polsce zaczęły się pojawiać już w XVIII wieku. Szczytowy okres ich rozwoju przypada na ostatnie dziesięciolecia XIX-ego i początek XX wieku. Tradycja ich wykonywania zanikła na początku ubiegłego stulecia wraz z odejściem od zwyczaju stawiania drewnianych krzyży. Pod wpływem zmieniającej się mody na miejsce starych zniszczonych, stawiane są nowe, metalowe, pozbawione kutych elementów.
W północno-wschodniej Polsce tradycja zdobienia kutymi krzyżykami przydrożnych krzyży i kapliczek sięga XVIII wieku. Jednak większość tych, które się zachowały, ufundowana została w ostatnich dziesięcioleciach XIX i na początku XX wieku.
Krzyże zajmują ważne miejsce w wiejskim pejzażu północno-wschodniej Polski. Zwraca uwagę ich mnogość i bogactwo form. Widoczne to jest szczególnie we wschodniej części woj. podlaskiego, w której zachowane krzyże fundowane były przez wyznawców zarówno katolicyzmu jak i prawosławia.
Podlaskie kute krzyże są nie tylko świadectwem pobożności i religijności społeczności wiejskiej, ale też dziełami sztuki ludowej odznaczającymi się walorami plastycznymi i bogactwem form oraz kunsztem artystycznym miejscowych wiejskich rzemieślników. Krzyże te zachwycają swoją niespotykaną w innych regionach Polski oryginalnością, dekoracyjnością i różnorodnością rozwiązań kompozycyjnych, które nie mają swoich odpowiedników w oficjalnym nurcie sztuki. Ich walory artystyczne dorównują krzyżom z terenu Litwy, które w 2001 roku zostały wpisane na światową listę dziedzictwa UNESCO.
Kolejne pokolenia miłośników sztuki ludowej zachwycając się krzyżami i kapliczkami, zwracały uwagę na ich, coraz to gorszy, stan zachowania. Już na początku ubiegłego wieku w Encyklopedii Staropolskiej Zygmunt Gloger pisał: „Stare te zabytki wiejskiej sztuki i budownictwa giną z rokiem każdym i przyjdą czasy, w których z powodu samej starości znikną zupełnie. Dopóki, więc istnieją tu i uwadze, choć nie zawsze piękne i ciekawe, ale zawsze dające obraz miejscowej kultury, powinny być ołówkiem lub aparatem odtworzone i zebrane z całego kraju”. Zaś kilkanaście lat później Jan Wiktor zauważył „Kapliczki i krzyże nie mają szczęścia. Co roku giną niszczone, a niema nikogo kto by pozostałe ochronił, nawoływał do ratunku, zrysował i w ten sposób ocalił od zupełnej zagłady”. Apele Zygmunta Glogera i Jana Wiktora są niestety ciągle aktualne.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, od wielu lat gromadzi oraz dokumentuje krzyże i kapliczki na terenie województwa podlaskiego. Projekt „Krzyż kowalski na Podlasiu – dzieło sztuki ludowej i jego ochrona” realizowany jest w ramach programu „Dziedzictwo kulturowe”, priorytet „Kultura ludowa” ogłoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Działania te pozwoliły na nowo docenić walory artystyczne podlaskich krzyży.
Na plenerowej wystawie prezentowane są przykłady charakterystycznych rozwiązań zdobniczych stosowanych na podlaskich żelaznych krzyżach – poczynając od form najprostszych tworzonych z dwóch krzyżujących się pod kątem prostym pasów metalu, ze skromnymi elementami dekoracyjnymi przy zakończeniu ramion, po te o bogatej, rozbudowanej ażurowej ornamentyce.
Wystawę prezentujemy z przekonaniem, że nasza próba pokazania tematu nie wyczerpuje tego zagadnienia. Mamy nadzieję, iż stanie się ona zachętą dla miłośników sztuki ludowej do dalszych poszukiwań i odkrywania wyjątkowych w skali kraju bogatych tradycji zdobienia kowalskimi kutymi krzyżykami przydrożnych krzyży i kapliczek.
Jej celem jest też zachęcenie zarówno lokalnych społeczności wiejskich jak i potomków rodzin fundatorów do roztoczenia opieki nad starymi krzyżami, ich renowacji i odbudowy, przywrócenia tradycji dekorowania kutymi krzyżami nowych fundacji, a w konsekwencji zachowanie ich w krajobrazie kulturowym naszego regionu.
Scenariusz wystawy: Wojciech Kowalczuk
Opracowanie graficzne wystawy: Bogdan Suprun