Razem dla dobra kultury ludowej. Przeszłość i teraźniejszość Stowarzyszenia Twórców Ludowych (1968–2019)

Tekst: Katarzyna Kraczoń, Paweł Onochin

W 1968 roku w Lublinie z inicjatywy lubelskich pisarzy i artystów ludowych, a także działaczy społeczno-kulturalnych powołano ogólnopolskie Stowarzyszenie Twórców Ludowych. Podwalinę dla nowo powstałej organizacji stanowił założony trzy lata wcześniej Międzywojewódzki Klub Pisarzy Ludowych w Lublinie.

Wśród założycieli Stowarzyszenia znaleźli się Bronisław Pietrak, Jan Pocek, Jan Nadolny, Władysław Kuchta, Zygmunt Kupisz, Józef Skura, Piotr Krzykalski, Walenty Kunysz, Antoni Pieper, Jadwiga Litwiniuk, Stanisław Weremczuk, Adela Jabłońska, Józef Małek, Roman Rosiak, Włodzimierz Chęćko, Aleksander Fijałkowski, Stanisław Szulc, Wacław Gutowski i Edward Bychawski.

Pierwszy oficjalny Zjazd Twórców Ludowych odbył się w dniach 27–28 maja 1968 roku w Lublinie, wzięło w nim udział 70 twórców z 12 województw. Samo powstanie orga­nizacji, otaczającej opieką prawną i merytoryczną twórców ludowych, było ewenementem w skali europejskiej. Stowarzyszenie powstało dzięki zaangażowaniu samych twórców ludowych, mających świadomość jak wiele wartości wnoszą do kultury narodowej oraz grona ludzi wywodzących się z różnych środowisk, którzy zdawali sobie sprawę z faktu, że taka organizacja jest niezbędna, by twórczość ludowa zupełnie nie zanikła.

Pierwszym prezesem STL został Bronisław Pietrak – kowal, poeta, prozaik i wycinankarz z Gutanowa, wielki społecznik. Wysoki, szczupły, o wyrazistych rysach, niezwykle energiczny zjawiał się w urzędach i ówczesnych komitetach partyjnych Puław, Lublina, War­szawy, a nawet w Komitecie Centralnym, upominając się o spra­wy wsi. Miał świadomość swoich celów i chciał walczyć o samorodne talenty. Mimo trudności i niełatwej sytuacji politycznej w kraju, to głównie dzięki jego zaangażowaniu i aktywności w terenie udało się założyć Stowarzyszenie.

Głównym celem organizacji było kultywowanie tradycji ludowej twórczości w dziedzinie pisarstwa, plastyki i rzemiosła artystycznego, postanowiono popularyzować najwartościowsze przejawy twórczości ludowej i folkloru oraz otoczyć opieką twórców ludowych. Od po­czątku miała to być organizacja kreatywna, dynamicznie wpisana we współczesne życie, na pierwszym miejscu stawiająca indywidualnego twórcę.

Pierwszą siedzibą biura stało się biurko w Wojewódzkim Domu Kultury mieszczącym się wówczas na Zamku w Lublinie. Następnie siedzibą stały się dwa pokoje w kamienicy przy ulicy Dąbrowskiego (obecnie Bernardyńska).

Pod koniec 1969 roku powstała Rada Naukowa STL jako społeczny organ doradczy i opiniujący. Na jej czele stanął prof. Roman Reinfuss, który od początku był wielkim orędownikiem powołania stowarzyszenia. Rada Naukowa, działająca obecnie w czterech sekcjach: sztuki ludowej, literatury ludowej, folkloru i programowej, skupia w swoich szeregach specjalistów z różnych dziedzin twórczości ludowej zarówno naukowców, jak i praktyków. W kolejnych latach przewodniczącymi Rady Naukowej byli dr Aleksander Błachowski, prof. Józef Styk oraz – pełniący obowiązki do dnia dzisiejszego prof. Jan Adamowski.

W 1969 roku powstały pierwsze oddziały regionalne – warmińsko-mazurski z siedzibą w Olsztynie oraz lubelski. Pod koniec 1972 roku Stowarzyszenie zrzeszało 407 twórców, w tym 251 plastyków i 156 pisarzy. Podejmowane inicjatywy, spotkania, konkursy, wystawy zachęcały kolejnych twórców do wstępowania w szeregi Stowarzyszenia. Swoje miejsce znaleźli tu pisarze i poeci, muzycy ludowi oraz przedstawiciele takich dyscyplin, jak rzeźba, malarstwo, kowalstwo, tkactwo, garncarstwo, snycerstwo, plastyka zdobnicza, obrzędowa i in. Dla wielu z nich przynależność do STL była czynnikiem sprzyjającym rozwojowi ich twórczości.

6 maja 1977 roku władze Lublina użyczyły Stowarzyszeniu budynek przy ul. Grodzkiej 14 na Krajowy Dom Twórczości Ludowej. Kamienica wymagała gruntownego remontu, który w całości sfinansowało Stowarzyszenie. Postanowiono, że będą w nim sale wystawowe, galeria sztuki ludowej, biblioteka, archiwum, sale spotkań, biura zarządu oraz pokoje gościnne. Twórcy ze wszystkich oddziałów terenowych chętnie zaangażowali się w wyposażenie wnętrz nowej siedziby. Zamówiono kredensy, półki, stoły i krzesła wzorowane na tradycyjnych meblach ludowych. Sprowadzono malarki z Zalipia, które na ścianach namalowały tradycyjne zalipiańskie kwiaty. Ściany ozdobiły łowickie wycinanki i malarskie sceny z życia dawnej wsi. Na belkach stropowych pojawiły się kolorowe pająki oraz żyrandole wykute przez kowali. Zaprojektowano i wykonano też kowalskie szyldy informacyjne. W ten oto sposób miejska kamienica stała się domem twórców ludowych…

Stowarzyszenie Twórców Ludowych przez pięćdziesiąt lat istnienia wypracowało wiele inicjatyw i działań na rzecz kontynuacji oraz rozwoju autentycznej twórczości ludowej. Niektóre z nich weszły na stałe do kalendarza najbardziej prestiżowych imprez w kraju. Do nich należą Targi Sztuki Ludowej w Kazimierzu – jedna z pierwszych inicjatyw, której zarzewiem był kiermasz sztuki ludowej zorganizowany w 1968 w ramach Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą. Wzięło w nim udział 28 twórców z Lubelszczyzny. Trzy lata później kazimierski kiermasz został przemianowany na Targi Sztuki Ludowej i ta nazwa obowiązuje do dnia dzisiejszego. Corocznie bierze w nich udział 100 autentycznych twórców ludowych z całego kraju. Prezentują oni niemal wszystkie kultywowane dziedziny sztuki i rękodzieła ludowego. Targi nie ograniczają się tylko do ekspozycji i promocji plastyki ludowej, ale budują przyjazną atmosferę do nawiązywania bezpośredniego kontaktu między twórcą a odbiorcą. Przez wiele lat podczas Festiwalu Stowarzyszenie organizowało występy gawędziarzy ludowych i podsumowanie Konkursu Literackiego im. Jana Pocka połączone z uroczystym wręczeniem nagród.

Do literatów ludowych, a od kilku lat do wszystkich literatów, skierowany jest Ogólnopolski Konkurs Literacki im. Jana Pocka, organizowany od 1972 roku. To najbardziej prestiżowy w Polsce konkursów dla pisarzy, poetów i gawędziarzy ludowych. Konkurs buduje i umacnia więzi środowiskowe wśród artystów pióra, inspiruje artystycznie i tematycznie, ujawnia indywidualności twórcze, sprzyja określaniu i dokumentowaniu zjawisk współczesnego pisarstwa ludowego. Od kilku lat konkurs, mimo braku finansowania, jest kontynuowany dzięki skromnym własnym środkom finansowym. Niezależnie od wspomnianego konkursu, STL organizowało przez długi czas w cyklu dwuletnim ogólnopolskie spotkania poetyckie.

Stowarzyszenie Twórców Ludowych dokumentuje wszelkie przejawy współczesnej twórczości ludowej oraz gromadzi materiały na temat twórców kultywujących regionalne tradycje sztuki ludowej. Zajmuje się także „ginącymi zawodami” i folklorem muzycznym. Pozyskiwane bezpośrednio od twórców materiały dokumentujące ich działalność, a także źródła w postaci rękopisów, scenariuszy widowisk obrzędowych, wierszy i innych przekazów są systematycznie archiwizowane.

Zbiory Stowarzyszenia obejmują również katalogi fotograficzne pogrupowane w 10 działach tematycznych. W archiwum jest także wideoteka, taśmoteka i biblioteka licząca ponad 8000 pozycji książkowych, czasopism, katalogów i folderów. STL posiada również kolekcję ponad 1000 cennych eksponatów z zakresu 20 dyscyplin sztuki ludowej. Odrębnym i bardzo istotnym materiałem archiwalnym są teczki osobowe członków STL. Jest ich ponad 9000, stanowią one cenny zasób informacji w postaci ankiet personalnych, zdjęć, rękopisów i materiałów potwierdzających aktywność społeczno-kulturalną i dorobek artystyczny poszczególnych twórców. Znaczna część z tych zasobów przedstawia wielką wartość dokumentacyjną.

Niezwykle ważnym i trwałym elementem pracy Stowarzyszenia Twórców Ludowych jest działalność wydawnicza, prezentująca osiągnięcia i poszukiwania naukowo-badawcze dotyczące kultury ludowej oraz dorobek samych twórców. Dotychczasowe publikacje wydane przez Stowarzyszenie zamieszczano głównie w seriach: „Tradycje i współczesność polskiej sztuki ludowej”, Biblioteka „Dziedzictwo”, Wizytówki STL-u oraz „Twórcy ludowi dzieciom”. Publikowano także albumy i katalogi o sztuce ludowej. Od 1976 roku wydawane są tomiki autorskie i antologie pisarstwa ludowego. Ukazały się dotąd 104 pozycje z zakresu poezji i prozy ludowej.

Od 1971 roku Stowarzyszenie wydaje własne czasopismo. Początkowo był to „Biuletyn Informacyjny Stowarzyszenia Twórców Ludowych”. W 1986 roku decyzją Zarządu Głównego pismo zostało przekształcone w ogólnopolski kwartalnik „Twórczość Ludowa”. Jest to jedyne w Polsce pismo adresowane do twórców ludowych, animatorów kultury, etnografów i kulturoznawców. Zamieszczane są w nim opracowania oraz szkice naukowe, utwory poetyckie i prozatorskie, sylwetki twórców i wiejskich zespołów, a także relacje i reportaże z imprez organizowanych w całym kraju. Kwartalnik redagowany jest przez Kolegium Redakcyjne i koordynowane bezpośrednio przez Biuro Zarządu Głównego STL.

Szczególnie popularną formą upowszechniania kultury ludowej wśród odbiorców są warsztaty i pokazy rękodzielnicze. Od kilkunastu lat realizowany jest projekt edukacyjny pod nazwą „Akademia Sztuki Ludowej” adresowany do dzieci i młodzieży.

Dużą popularnością cieszą się także warsztaty muzyczne. „Pograjka”, „Lubelska Scena Tradycji” i „Rośnij muzyczko, rośnij” to projekty poświęcone muzyce tradycyjnej. Warsztatom towarzyszą spotkania, koncerty i potańcówki z udziałem tradycyjnych muzyków wiejskich oraz ich uczniów. W projektach edukacyjnych Stowarzyszenia co roku uczestniczy ponad 2000 osób.

Wizytówką organizacji jest Galeria Sztuki Ludowej. Można w niej obejrzeć i zakupić unikalne dzieła członków Stowarzyszenia. Galeria łączy działalność handlową i upowszechnieniową. W sali przylegającej bezpośrednio do przestrzeni sprzedażowej organizowane są wystawy czasowe, warsztaty i spotkania z twórcami. W okresie wakacyjnym galeria przyciąga tysiące turystów i kolekcjonerów sztuki ludowej z całego świata. Wielu z nich podkreśla, że jest to miejsce wyjątkowe – ostoja autentycznej sztuki ludowej.

Od 1995 roku dodatkową funkcją Stowarzyszenia, pełnioną pod nadzorem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest ochrona prawna twórczości ludowej i indywidualnych twórców. Jako organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi Stowarzyszenie działa na różnych polach eksploatacji, otaczając opieką prawną autorów i artystów wykonawców ludowych utworów słownych, słowno-muzycznych i muzycznych.

Od 2008 roku redagowany jest portal internetowy KulturaLudowa.pl. To pierwszy i jedyny ogólnopolski serwis w całości poświęcony tradycyjnej kulturze ludowej i jej przemianom. Patronat nad serwisem sprawuje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Narodowy Instytut Dziedzictwa. Na portalu, obok stale aktualizowanych informacji bieżących, znajduje się obszerna baza wiedzy o dziedzictwie kulturowym i tradycjach poszczególnych regionów. Portal cieszy się dużym zainteresowaniem, o czym świadczy stale rosnąca roczna ogólna liczba odwiedzin.

Działalność Stowarzyszenia nie ogranicza się jednak tylko do przedsięwzięć realizowanych w Lublinie. Od wielu lat jest ono współorganizatorem wielu znaczących imprez w kraju, m.in. Sabałowych Bajań, Jarmarku Jagiellońskiego, Jesieni na Pałukach oraz regionalnych konkursów i przeglądów sztuki ludowej (Konkurs na kroszonkę opolską, Konkurs na tkaninę dwuosnowową w Janowie, Przegląd Twórczości Ludowej w Krasnymstawie i in.). STL znajduje się także w gronie organizatorów dorocznej Nagrody im. Oskara Kolberga przyznawanej za zasługi dla kultury ludowej. Ponadto Stowarzyszenie swoim patronatem obejmuje rocznie kilkadziesiąt wydarzeń związanych z promocją kultury ludowej.

Swój dorobek STL zawdzięcza w dużej mierze oddziałom regionalnym. Obecnie na obszarze całej Polski funkcjonują 22 takie oddziały. Stanowią one dynamiczną strukturę terenową, opartą na bezinteresownej działalności lokalnych liderów. Oddziały są katalizatorami regionalnej aktywności kulturalnej, biorą udział w różnych przedsięwzięciach, imprezach okazjonalnych, inicjują wiele projektów. Organizują przeglądy twórczości ludowej, konkursy, wystawy, festiwale, koncerty i spotkania autorskie. Duża część oddziałów posiada opiekuna merytorycznego oraz partnera w realizacji swoich zamierzeń w postaci instytucji patronackich, jakimi są regionalne muzea i domy kultury.

Kierunek działań zainicjowany przed laty przez założycieli Stowarzyszenia Twórców Ludowych jest kontynuowany i przynosi wymierne korzyści. Nie byłoby to jednak możliwe, gdyby nie ogromne wsparcie, głównie finansowe, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także samorządowych organów wojewódzkich i miejskich. Podejmowane działania pozwoliły stworzyć w jednym miejscu obszerną, ogólnopolską bazę informacji na temat autentycznych artystów ludowych. Dzięki dokumentowaniu i archiwizowaniu wszelkich przejawów twórczości ludowej możliwe stały się badania pokazujące stan i kondycję kultury ludowej w II połowie XX i w pierwszych dziesięcioleciach XXI wieku. Podejmując różnorodne i wielokierunkowe przedsięwzięcia, Stowarzyszenie wykracza znacznie poza działalność statutową. Śmiało można powiedzieć, że funkcjonuje jako swoista ogólnopolska instytucja kultury.

W dniu 6 czerwca 2018 roku, decyzją Zgromadzenia Ogólnego Państw-Stron Konwencji UNESCO z 2003 roku w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, Stowarzyszenie Twórców Ludowych zostało akredytowane jako organizacja pozarządowa, która jest uprawniona do świadczenia pomocy konsultacyjnej we wdrażaniu wspomnianej Konwencji. Jest to druga – po Polskim Towarzystwie Ludoznawczym – organizacja pozarządowa z Polski akredytowana przy Konwencji, co świadczy o znaczeniu i pozycji STL-u w wymiarze już nie tylko ogólnopolskim, ale i światowym.

Tekst opracowano na podstawie dokumentów i materiałów archiwalnych znajdujących się zbiorach Stowarzyszenia Twórców Ludowych.

---

Dane teleadresowe:

Stowarzyszenie Twórców Ludowych Zarząd Główny
ul. Grodzka 14, 20-112 Lublin
tel. +48 (81) 532 49 74
www.zgstl.pl, zgstl@op.pl