Henryk Dumin
Tradycja jest naszym uobecnionym trwaniem w przestrzeni Czasu. Niematerialne wartości stanowią zaś pierwotną wartość systemów kulturowych. Z nich sublimowały się wartości materialne, dopełniające obrazu kultury każdej ludzkiej wspólnoty.
Biorąc pod uwagę burzliwe dzieje naszego Narodu, trwałość wartości niematerialnych okazała się bardziej odporna na zawirowania historii i upływ czasu. Z wielowiekowego dorobku kulturowego na przykład polskich kresów wschodnich, w większości przypadków przetrwały do dziś już tylko wartości niematerialne ocalone na bazie przekazu bezpośredniego, przechowywane wciąż pieczołowicie przez troskliwą pamięć rodzin ekspatriantów. W kulturze ludzkiej, niejednokrotnie trwałość tradycji kultury wobec upływu czasu okazywała się nieporównanie większa, aniżeli żywotność ulotnej materii przedmiotów. Człowiek jako nosiciel tych tradycji, stanowi w chrześcijańskim systemie wartość nadrzędną.
Polskie poczucie tożsamości kulturowej na poziomie narodowym stało się w okresie zaborów modelem kategorii patriotyzmu w skali światowej. Chociaż tożsamość narodowa posiada obecnie pozycję dominującą, to tożsamości zbiorowe – regionalne, religijne, etniczne – wykazują często proweniencję dawniejszą i głębiej utwierdzoną w świadomości jej członków. Każda z nich jest też inaczej zdeterminowana w aktualnej rzeczywistości narzucającej odmienną od poprzednich dynamikę i kontekst. Diagnozowanie obecnego stanu potencjału składającego się na zasób niematerialnego dziedzictwa kulturowego, stanowi pilne zadanie w kontekście niedawno uprawomocnionej w Polsce Konwencji UNESCO z 2003 roku w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Konwencja UNESCO z 2003 roku
Należy podkreślić fakt, że dokument wspomnianej Konwencji jest w powojennej historii naszego Kraju pierwszym zbiorem zasad o charakterze prawnym, kształtujących stosunek do rodzimej tradycji jako wartości podlegających ochronie, upowszechnianiu i traktowaniu w roli społecznie uznanego dobra kulturowego.
Po raz pierwszy na szeroką skalę istnieje możliwość eksponowania wartości polskiej kultury z jej regionalną różnorodnością i dziedzictwem lokalnych społeczności. Spośród narodów europejskich, Polska należy do krajów o zasobach tradycyjnego dziedzictwa pozostającego nadal w procesie żywej transmisji międzypokoleniowej. Konwencja UNESCO stwarza możliwość wprowadzenia systemowej opieki nad tradycyjnym dziedzictwem kulturowym na obszarze całego Kraju.
Kultura tradycyjna, w ramach programów kulturalnych prowadzonych podczas poprzednich dekad, uległa szeregowi niekorzystnych dla jej istoty przewartościowań i deformacji wymagających obecnie intensywnych zabiegów, aby przywrócić jej właściwą formę i odpowiednią rolę społeczną.
Działania na rzecz kultury niematerialnej – wzmacnianiem poczucia wartości
Ważnym przykładem twórczego stymulowania środowisk lokalnych w dziedzinie ochrony tradycji pozostają pionierskie działania zainicjowane w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku przez etnologów – Ewę Bączyńską i Jacka Olędzkiego.
Skutecznie wprowadzono wtedy w stan realizacji, wbrew instytucjonalnym sugestiom, awangardowy program powołania grupy profesjonalnych liderów, wzmacniających zbiorowe poczucie wartości grup lokalnych na bazie działań chroniących tradycyjne dziedzictwo kulturowe. Efekty tej inicjatywy są dostrzegalne w polskim życiu kulturalnym do dziś. Uzyskano je za pomocą stosunkowo skromnych nakładów, osiągając w niektórych regionach zdumiewające wyniki w dziele docierania do najgłębszych pokładów tradycji.
Na przestrzeni minionych trzech dekad działania te przybrały postać ważnej misji społecznej, realizowanej z udziałem zespołu muzykologów i folklorystów, pracowników domów kultury i muzeów. W oparciu o formuły programowe kilku ogólnopolskich i regionalnych inicjatyw kulturalnych, zorientowanych na ochronę tradycji kultury, zmobilizowano do współpracy wielotysięczne rzesze wykonawców aktywnie uczestniczących w procesie międzypokoleniowego przekazu tradycji.
Podtrzymanie i rozszerzenie tych działań inicjowanych i prowadzonych od lat przez grono naukowców i pracowników resortu kultury, wymaga aktualnie wzmocnienia i intensyfikacji. Dotyczy to wieloletnich przedsięwzięć o zasięgu ogólnopolskim, które potrzebują wsparcia w kontynuacji formuły organizacyjnej, pozyskiwaniu środków na działalność i współpracy przy promocji. Spośród najważniejszych inicjatyw od lat realizujących w Polsce cele programowe zawarte w Konwencji wymienić należy:
– Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym (WOK w Lublinie);
– Konkurs na Tradycyjny Taniec Ludowy w Rzeszowie (WDK w Rzeszowie);
– Sejmiki Teatrów Wsi Polskiej (TKT w Warszawie);
– Stowarzyszenie Twórców Ludowych w Lublinie wraz z kwartalnikiem „Twórczość Ludowa”.
Ponadto, należy wskazać na aktywność i zasługi w promowaniu i dokumentowaniu tradycyjnego dziedzictwa kulturowego ze strony Radiowego Centrum Kultury Ludowej II Programu Polskiego Radia. W każdej z tych instytucji przedstawiciele regionów zaangażowani w dzieło utrwalania skarbów tradycji znajdują godne miejsce do prezentacji swoich dokonań. Proponowane przez nie programy mobilizują niezliczone środowiska do aktywnego przekazu i często wielomiesięcznych poszukiwań dawnego repertuaru pieśniowego, muzyki, zwyczajów i innych form związanych z regionalnym dziedzictwem kultury. W prace te bywają zaangażowani przedstawiciele wielu pokoleń i kręgów społecznych.
Powyższe działania wymagają niezwłocznego opracowania rozwiązań systemowych, dzięki którym w każdym z polskich województw mogłaby zafunkcjonować w formie instytucjonalnej grupa specjalistów zajmujących się koordynacją działań, dokumentowaniem i promocją tradycyjnego dziedzictwa. Istniejące obecnie struktury organizacyjne nie spełniają z reguły oczekiwań w tym zakresie, skupiając się na przypisanych im innych priorytetach. Brak zorganizowanej systemowej opieki nad tradycyjnym dziedzictwem kulturowym może skutkować niebezpieczeństwami niepożądanej dekonstrukcji systemu kulturowego na poziomie lokalnym, w tym stopniową utratą poczucia tożsamości kulturowej.
Realizacja postanowień wspomnianej Konwencji UNESCO poprzez uruchomienie programów ogólnopolskich i regionalnych umożliwi dalszy przekaz dóbr tradycyjnej kultury i twórcze ich wykorzystywanie w procesie społecznej integracji na szczeblu lokalnym i ponadlokalnym. Wprowadzenie standardowych założeń programowych w regionalnej polityce kulturalnej, uwzględnianie ich w uchwalanych przez regionalne władze samorządowe programach opieki nad zabytkami, są szansą na emancypację kulturalną licznych środowisk, wzrost społecznych aspiracji i liczby autorytetów.
Jednakże nadrzędną troską pozostaje ocalenie przed zatraceniem cennych wartości narodowej kultury. Dzięki zbiorowym retrospekcjom pamięci, społeczności mogą dochodzić do sublimowania oryginalnych wartości budujących ich wysokie pojęcie własnej wartości. Jest to walor uniwersalny do wykorzystania przez pokolenia następców. Dążenie do wysokiej jakości efektów w docieraniu do źródeł własnego dziedzictwa może z kolei wpływać na kształtowanie podobnych standardów także w innych dziedzinach życia społecznego.
W działaniach programowych związanych z realizacją postulatów Konwencji UNESCO, zasadniczym kryterium pozostaje odniesienie do kanonu tradycji, jako niezmiennego zestawu elementów formalnych i funkcjonalnych, dzięki zachowaniu których jej istota pozostaje rozpoznawalna.
Promocja działań ochronnych związanych z wdrażaniem zasad Konwencji UNESCO może odbywać się wyłącznie w ścisłym powiązaniu z takim właśnie rozumieniem transmitowanych przez generacje treści kulturowych. Ich główną funkcją pozostaje integrowanie zbiorowości wokół wartości kultury, co w istotny sposób wpływa na proces zachowania społecznego ładu. Przedstawiciele pokoleń uczestniczących w bezpośrednim przekazie tradycji stanowią ostoję systemów etycznych a także norm estetycznych wyznawanych przez zbiorowości.
Wobec zalewu błahymi treściami kultury masowej, zaniku instytucji autorytetów i kryzysu wartości etycznych, publiczna nobilitacja elementów kultury tradycyjnej może pozytywnie wpłynąć na wyższą samoocenę grup lokalnych i inspirująco oddziaływać na ich dalszy rozwój. Podniesienie poziomu własnej wartości, zarówno w odniesieniu do jednostki, jak i zbiorowości, stymuluje wzrost standardów bytowania i wzmocnienie kondycji społecznej w szerokim pojęciu. W przeciwnym przypadku grozi nam atrofia więzi, potęgowanie poczucia nieufności i w efekcie – dezintegracja.
Zadania instytucji realizujących ustalenia Konwencji UNESCO
Jednym z głównych celów pozostaje obecnie akt autoidentyfikacji społeczności regionów z programem Konwencji UNESCO. Kluczowym zadaniem jest potrzeba wzrostu społecznej aktywności w dziele ochrony tradycji poprzez włączanie się w zadania wynikające z realizacji jej postulatów.
Istotne znaczenie posiada tutaj rozpoczęcie działań zmieniających dotychczasowe niekorzystne skojarzenia funkcjonujące w obiegowej opinii na temat kultury ludowej, folkloru i tradycji wsi. Są one wynikiem wieloletniego upowszechniania zdeformowanego obrazu tradycji za pośrednictwem masowych publikatorów i powojennej polityki kulturalnej. Utrwalenie wzorów traktowania tradycji z czasów poprzedniego systemu doprowadziło do wykreślenia z kręgu ważnych zjawisk dla polskiej kultury przejawów tradycji kojarzonej odtąd w kategorii anachronizmu. Dla przeciętnego Polaka rodzime tradycje posiadają dziś częstokroć wymiar egzotyczny. W kontekście prac związanych ze wspomnianą Konwencją, zmiana tego stanu rzeczy stanowi jedno z podstawowych wyzwań programowych.
Manipulacje powojennej polityki kulturalnej spowodowały wykluczenie z publicznego wizerunku polskiej tradycji wielu wartości, które wcześniej były znakiem jej tożsamości. W następstwie tych działań doszło do przyspieszonego procesu degradacji tradycyjnej kultury społeczności lokalnych.
Ludowość, w okresie powojennych dekad natarczywie promowana w prostej formie, znalazła się w paśmie głównego nurtu lansowanego w oficjalnym obiegu. Pozbawiano ją jednakże elementów niepożądanych – kojarzących się z kontekstem religijnym, kresami wschodnimi, treściami minorowymi i refleksyjnymi. Były eliminowane z publicznych wykonań, prezentacji festiwalowych i w massmediach. Wymuszano natomiast programową ekspozycję optymizmu i wesołości.
Wzory te dożywają obecnie swego żywota w pseudofolklorystycznych zespołach, sycąc lokalne festyny biesiadnymi klimatami. Trudno je utożsamiać z tradycją polskiej wsi i lokować raczej należy w kategorii estetycznego blamażu. Zjawiska te nie wymagają szczególnej ochrony i opieki, chociaż często bywają nimi otaczane przez instytucje traktujące je jako przejawy tradycyjnego dziedzictwa kulturowego.
W nawiązaniu do treści wspomnianej Konwencji UNESCO, wśród najważniejszych celów stojących przed polskimi instytucjami odpowiedzialnymi za realizację jej założeń wymienić należy następujące:
1. Utrwalenie tradycji kultury jako podstawy tożsamości kulturowej zbiorowości lokalnych zamieszkujących regiony Rzeczypospolitej.
2. Wyznaczenie standardów w działaniach członków społeczności lokalnych, organizacji pozarządowych i instytucji upowszechniania kultury zajmujących się tematyką prezentacji tradycji kultury polskiej.
3. Równomierne w skali kraju wprowadzanie zasad ochrony i promocji niematerialnego dziedzictwa kulturowego z uwzględnieniem specyfiki regionów autochtonicznych i tych – o przerwanej ciągłości osadniczej.
4. Zagwarantowanie społecznościom lokalnym wspierania ich inicjatyw na rzecz wzmacniania tożsamości kulturowej.
5. Realizacja strategii wizerunkowej tradycji na rynku polskiej kultury.
6. Promocja wartości polskiej kultury tradycyjnej na forum międzynarodowym poprzez przygotowanie procedury polskich wpisów na listy niematerialnego dziedzictwa kultury UNESCO.
Działania związane z wprowadzaniem idei Konwencji UNESCO dotyczą niezagospodarowanej dotychczas części rynku kultury, gdzie nadal powszechnie obowiązują wzorce rodem z poprzedniego systemu ustrojowego.
Wprowadzenie nowych zasad opieki nad niematerialnym dziedzictwem kulturowym może w wydatnym stopniu przyczynić się do zrównoważonego rozwoju Państwa, szczególnie na poziomie polityki regionalnej. Inicjatywy podejmowane w tym względzie posiadają niebagatelne znaczenie, chociażby w odniesieniu do rewitalizacji społecznie zaniedbanych obszarów po byłych PGR-ach, czy kulturowej emancypacji regionów przyłączonych do Polski po drugiej wojnie światowej.
Ziemie te znajdują się w sytuacji wymagającej podjęcia niezwłocznych działań interwencyjnych w dziele ochrony tradycji kultury, w szczególności tych przeniesionych z przedwojennych, kresowych ziem. Działające na tym terenie instytucje kultury, najczęściej w nikłym stopniu realizują wspomniane zadania, pomimo społecznych oczekiwań. Program zawarty w dokumencie Konwencji oferuje gotową formułę do wykorzystania. Nawiązanie do jej zaleceń stanowi szansę podjęcia skutecznych działań w perspektywie najbliższych lat. Zaniechanie tego może powodować ryzyko bezpowrotnego tracenia dotychczas ocalonych wartości.
Często najważniejszą ostoją tych wartości bywają rodzinne kręgi, chroniące wartości przekazu pokoleń bez względu na zmieniające się koniunktury życia społecznego. Koncentracji wymaga skupienie się na długofalowej wizji działania obejmującego równomiernie polskie regiony oraz wyznaczone instytucje odpowiedzialne za kształtowanie programów kulturalnych.
Realizacja
W trakcie realizacji pomocnymi mogą okazać się analizy zagranicznych rozwiązań oraz współpraca z krajowymi ekspertami w zakresie m.in.: folklorystyki, etnomuzykologii, etnochoreologii, językoznawstwa, kulturoznawstwa.
Przy skutecznym marketingowym pozycjonowaniu „tradycji”, przywrócenie jej „silnej marki” ułatwi otwarcie rynku kultury i wprowadzenie programów związanych z Konwencją do społecznego użytku.
W kontekście powyższego, wnikliwą uwagę należy zwrócić na ukonstytuowanie dyspozycyjnego i kompetentnego zespołu specjalistów, w tym również koordynatorów regionalnych, którzy będą współtworzyć strukturę regionalnych ośrodków współdziałania. Jest niezwykle istotne, aby z dużym poczuciem etyki zawodowej zastosować kompetencje wiedzy w realizację programu ochrony tradycji kultury, który będzie podstawą do przygotowania polskich propozycji do prestiżowych rejestrów międzynarodowych. Głównym zadaniem pozostaje jednakże wprowadzanie idei Konwencji UNESCO w obieg społeczny jako zbioru standardów normujących stosunek społeczny do zjawisk tradycji kultury. Tworzenie list i rejestrów na poziomie regionalnym, krajowym i wyższym pozostaje przy tym jedynie pochodnym efektem prowadzonych działań.
Wymaga to niewątpliwie zastosowania nowoczesnych, elastycznych metod zarządzania, które sprawdzają się w kontakcie z przedstawicielami społeczności lokalnych, liderami organizacji pozarządowych i grupami wsparcia.
Popularyzacja polskiego dziedzictwa niematerialnego pozostaje obowiązkiem społecznym, do którego wypełnienia mogą włączać się zarówno instytucje kulturalne, jak i edukacyjne. Dla samorządów terytorialnych działania w tej dziedzinie powinny posiadać charakter priorytetowy jako wzmacniające wizerunek medialny i poczucie identyfikacji kulturowej mieszkańców regionów.
Uwzględnienie tych uwarunkowań z zastosowaniem osiągnięć wiedzy polskich etnologów oraz doświadczeń animatorów kultury, gwarantuje uzyskanie owocnych rezultatów w podjętym przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej zobowiązaniu wobec rodzimego tradycyjnego dziedzictwa kulturowego.
Począwszy od maja 2011 roku w Narodowym Instytucie Dziedzictwa zainicjowano działania w zakresie realizacji postanowień Konwencji UNESCO z 2003 roku w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Przeprowadzono konsultacje z przedstawicielami środowisk zajmujących się tematyką ochrony tradycji kultury w Polsce. Zaprezentowano założenia Konwencji m.in. podczas Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym, Kongresu Odnowy Wsi Polskiej w Krzyżowej, Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Niematerialne Dziedzictwo Kultury w Węgorzewie, a także na ogólnopolskiej antenie 1 Programu TVP w kontekście relacji z wydarzeń festiwalu kazimierskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa w 2011 roku był oficjalnym partnerem tego festiwalu.
Na stronie internetowej NID zamieszczono informacje o założeniach Konwencji oraz o funkcjonowaniu reprezentatywnych list – niematerialnego dziedzictwa kulturowego i zjawisk kulturowych wymagających pilnej ochrony. Aktualnie tworzona jest strona internetowa, której zadaniem będzie prezentacja informacji na temat zasobów niematerialnego dziedzictwa kulturowego w Polsce oraz pełnienie funkcji platformy wymiany doświadczeń dla stowarzyszeń, grup społecznych oraz osób zainteresowanych tematyką ochrony tradycji kultury.
Rozpoczęto również prace nad tworzeniem krajowego rejestru niematerialnego dziedzictwa kultury. M.in. określono etapy przygotowania aplikacji, opracowano kategoryzację wpisów, procedurę składania wniosków oraz zasady prowadzenia krajowej listy „Skarbów Tradycji”. Wykaz ten, w założeniach ma stanowić odpowiednik listy „Pomników Historii” w dziedzinie dziedzictwa materialnego. Zredagowano również wzory wniosków i kart zgłoszeń. Opracowano zasady prowadzenia listy i weryfikacji przyszłych wpisów. Obecnie dokumentacja ta oczekuje poddania opinii prawnej w zakresie zgodności z zapisami Konwencji i zasadami polskiego prawa.
* * *
Dziedzictwo polskich tradycji stanowi nadal źródło inspiracji w sferze artystycznej, chociaż wykorzystywane dotąd w niewystarczającym stopniu. Należy przypomnieć, że to właśnie rodzima sztuka ludowa była główną inspiracją wysoko ocenionej wystawy polskiego pawilonu podczas światowej wystawy w Paryżu w 1925 roku.
Sukces ten powtórzył polski pawilon na ostatniej wystawie EXPO 2010 w Szanghaju, którego kształt architektoniczny wzbogacał motyw łowickiej wycinanki. Przywracanie zbiorowej świadomości walorów polskiego dziedzictwa niematerialnego jest swego rodzaju wyścigiem z czasem niepowrotnie uszczuplającym zasoby żywej jeszcze tradycji. Jednakże, na szczęście nie znajdujemy się jeszcze w sytuacji niektórych europejskich krajów, które w dziele tym spóźniły się i teraz poszukują informacji o własnych tradycjach w archiwach i bibliotekach.
My posiadamy ciągle żywych nosicieli tradycji, którzy wiodą swój często skromny żywot nieopodal nas. Dzięki nim możemy zajrzeć do tej bogatej skarbnicy wartości, w której jak w lustrze przegląda się URODA ŚWIATA.
Źródło: „Twórczość Ludowa“, nr 1-4, 2011