Tekst: prof. Piotr Dahlig
Spośród grona wybitnych etnomuzykologów polskich Profesor Jan Stęszewski wyróżnia się aktywnym uczestnictwem we wszystkich bodaj bieżących – od ponad 50 lat! – działaniach i kierunkach badawczych poświęconych tradycjom muzyki ludowej w Polsce.
Samo pojęcie, termin „etnomuzykologii” jako nauki badającej folklor muzyczny w kontekście kultury ogólnej zostało dzięki Niemu, obok prof. Anny Czekanowskiej i prof. Ludwika Bielawskiego, ugruntowane w naszym kraju.
Charakterystyczna dla prof. Stęszewskiego jest postawa źródłowa, empiryczna, tzn. rozpatrywanie muzyki łącznie z jej wykonaniami utrwalonymi bądź w zapisach, nagraniach, bądź doświadczanymi realnie w badaniach terenowych.
Drugim charakterystycznym wektorem jest teza, podtrzymywana zresztą przez prof. Adolfa Chybińskiego, jednego z nauczycieli prof. Stęszewskiego, iż folklor stanowi w dużym stopniu dziedzictwo ogólnej kultury staropolskiej oraz stanowi ważny komponent stylu narodowego w muzyce. Wynikają z tej postawy badawczej studia źródłowe nad muzyką baroku i późniejszą w celu wydobycia pierwowzorów ludowych lub pierwszych inspiracji muzyką ludową wśród kompozytorów. Mieszczą się tu też wątki chopinologiczne w twórczości naukowej prof. Stęszewskiego, jak też teksty poświęcone inspiracjom kurpiowskim u Karola Szymanowskiego.
Wreszcie trzecim, estetycznym akcentem podejścia do tradycji ludowych jest wyraźne preferowanie folkloru „z pierwszej ręki”, tj. produkcji oryginalnych bez żadnych nalotów stylizacyjnych, estradowych lub ideologicznych. Nie oznacza to jednak bezkrytyczności wobec wykonań tradycyjnych, wręcz przeciwnie, prof. Stęszewski jest jednym z inicjatorów wypracowywania kryteriów oceny i ogólnie wartościowania estetycznego w odniesieniu do nurtu muzykowania ludowego. Zanim rozwiniemy powyższe kwestie, należy podać garść szczegółów biograficznych.
Profesor dr hab. Jan Stęszewski, jeden z najbardziej zasłużonych etnomuzykologów polskich, urodził się 20 kwietnia 1929 r. w Koźminie Wielkopolskim. Studiował muzykologię i etnografię w latach 1948–1952 na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu u profesorów: Adolfa Chybińskiego, Mariana Sobieskiego, Eugeniusza Frankowskiego, Józefa Gajka. Rodowód wielkopolski sprawił, że bliska prof. Stęszewskiemu jest też działalność prof. Łucjana Kamieńskiego z Uniwersytetu Poznańskiego w okresie międzywojennym, inicjatora systematycznych badań fonograficznych nad folklorem polskim. Jeszcze jako student brał udział w Ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (1950-1954), pozostawiając w jej dokumentacji trwałe ślady wielkiego zaangażowania. Praca magisterska o Scherzach Fryderyka Chopina da znać w przyszłej twórczości naukowej Profesora. Dorobek badawczy Jana Stęszewskiego uwzględnia bowiem, obok muzyki tradycyjnej i ludowej, także dzieła unikatowe i dalece wysublimowane.
W latach 1951-1975 związany był z Instytutem Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Praca doktorska pt. Problematyka historyczna pieśni kurpiowskich (1965) skupia się – podobnie jak Pieśni ludu pomorskiego (Toruń 1936) Ł. Kamieńskiego skoncentrowane są na fonogramach – na konkretnych, uchwytnych wymiarach, np. szczególnych właściwościach wykonawczych, jednej z najświetniejszych tradycji pieśniowych na ziemiach polskich. Region kurpiowski będzie darzył prof. Stęszewski szczególnym sentymentem, co znajdzie wyraz w przygotowaniach wraz z Zofią Jaworską w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk edycji źródeł – wielkiej antologii pieśni kurpiowskiej transkrybowanych z nagrań dźwiękowych dokonanych po II wojnie światowej. Antologia ta kontynuuje Puszczę kurpiowską w pieśni obejmującą repertuar spisywany ze słuchu przez ks. Władysława Skierkowskiego.
W 1975 r. Profesor Stęszewski reaktywował muzykologię na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, kierował Zakładem Muzykologii przy Instytucie Historii Sztuki przez ćwierć wieku, wychowując liczne grono uczniów (59 magistrów, 12 doktorów) tak w zakresie muzykologii ogólnej jak i etnomuzykologii. Obecność etnomuzykologicznych zainteresowań w Krakowie jest – również poprzez aktywność wychowanków – także w dużym stopniu Jego zasługą, podobnie jak obecnie, poprzez działalność prof. Bożeny Muszkalskiej, uczennicy Profesora, na Wrocławskim Uniwersytecie.
Rozprawa habilitacyjna ‘Muzyka w muzyce’ polskich kompozytorów od XVII do XX wieku. O cytowaniu melodii ludowych (1994) podsumowuje problematykę obecności folkloru w twórczości kompozytorskiej. W 1996 r. otrzymał tytuł profesora UAM. Na zbliżający się jubileusz 70-lecia opublikowano Contexts of Musicology – dwa tomy (1997, 1998) dedykowane Profesorowi z czterdziestoma pracami przyjaciół. Z kolei w 2009 r. – tom dzieł wybranych Profesora pt. Rzeczy, świadomość, nazwy. O muzyce i muzykologii, wraz z bibliografią. Tom ten, prezentujący rozproszone dotychczas i wybrane do reedycji przez Profesora 34 artykuły, z podziałem na części: etnomuzykologia, historia muzyki, metodologia, oddaje profile zainteresowań i badań Profesora.
Ze względu na przyznanie w 2010 r. Nagrody im. Oskara Kolberga, zwróćmy uwagę najpierw na rangę tradycji kolbergowskiej w działalności i dorobku Jana Stęszewskiego: przede wszystkim nacisk na badania terenowe. Profesor inicjował przez kilka dziesięcioleci coroczne praktyki etnomuzykologiczne studentów, kontynuując dzieło także Marian Sobieskiego, jednego z jego mistrzów. Starannie dobierane obszary badań terenowych objęły także mniejszości polskie poza granicami kraju. Pierwsza wielonarodowa Rzeczpospolita utrwalona w dorobku Oskara Kolberga przypomniana została w nowatorskich, jak na czasy PRL, wydawnictwach – opracowaniem strony muzycznej pieśni w Ludzie białoruskim Michała Federowskiego (1958-1969) i publikacją Muzyki Huculszczyzny z rękopisów Stanisława Mierczyńskiego (1965).
Dbałość Profesora o stronę metodologiczną, konsultowaną m.in. z muzykologami niemieckimi, np. Walterem Wiorą, można odnosić do stałych zainteresowań Oskara Kolberga osiągnięciami etnografii niemieckiej. Troska autora Ludu o wierne utrwalanie różnorodności muzycznej w postaci wariantów przebija często z refleksji Jana Stęszewskiego nad stosunkiem tradycji pisanej do ustnej, nad ograniczeniami bogactwa wykonania w zapisie nutowym. W tym kontekście również sam dorobek Kolberga był analizowany i komentowany przez Profesora. Pierwsze duże studium analityczne Morfologia rytmów mazurkowych, wspólnie z Zofią Stęszewską, mające znaczenie także dla badań chopinologicznych i nad stylem narodowym, powstało nad podstawie źródeł kolbergowskich. Autor Ludu, pierwszy chopinolog z przygotowaniem etnologicznym, może być rozumiany także jako patron etnomuzykologów polskich zajmujących się inspiracjami ludowymi u Chopina. Prof. Stęszewski pozostawia tu ważne przyczynki i studia tak nad problematyką źródeł (cytatów, wzorów ludowych) jak i kwestią stylu narodowego kreowanego przez Fryderyka Chopina.
Ogólnokulturowy rozmach Kolberga znajduje, wydaje się, rezonans we współinicjowaniu przez Prof. Stęszewskiego „Interdisciplinary Studies in Musicology” w Poznaniu. Wreszcie etnografia (etnomuzykologia) „stosowana” podjęta przez Kolberga w organizacji w 1880 r. Wystawy Etnograficznej w Kołomyi ma znakomity ciąg dalszy w działalności Prof. Stęszewskiego: we współorganizacji Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu (1975), współkształtowaniu przez ponad trzydzieści Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu nad Wisłą i w wielu innych inicjatywach około – według słów Jadwigi Sobieskiej – „muzyki bliskiej ziemi”.
Często przewodniczy Prof. Stęszewski takim gremiom i organizacjom, jak: Polska i Międzynarodowa Rada Muzyczna przy UNESCO, Związek Kompozytorów Polski, komitety Polskiej Akademii Nauk, Rada Programowa Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina, Centrum Kultury Ludowej Polskiego Radia, komitety redakcyjne Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga, Dzieł Wszystkich Henryka Wieniawskiego, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Dzięki Niemu w każdym gremium jest jak najbardziej zapewniona wnikliwość wobec ludowych tradycji muzycznych na ziemiach polskich oraz obecność dyscypliny etnomuzykologii z jej typowymi punktami widzenia.
W dorobku Prof. Stęszewskiego dominują małe formy – artykuły naukowe, treściwe i klarowne, precyzyjne pod względem metodologii badań, wnoszące nowe perspektywy do etnomuzykologii. Artykułów tych jest ponad sto, w tym pięćdziesiąt w językach obcych. Ponadto wymienić należy 22 tomy lub serie wydawnicze (współ)redagowane przez Profesora.
Już pierwszy tekst z 1955 (Folklor muzyczny w praktyce i upowszechnieniu, „Materiały do Studiów i Dyskusji” Instytut Sztuki PAN w Warszawie 1955, nr 3-4), nie odnotowany w bibliografii w tomie jubileuszowym z 2009 r., wyróżnia się m.in. roztropną i dość sceptyczną oceną folkloryzmu. Monografia „Chmiela” (1965), jednego z najbardziej spektakularnych polskich tematów melodycznych, imponująco rozwija kierunek porównawczych badań nad wątkami pieśniowymi, podjęty w latach trzydziestych XX wieku przez Łucjana Kamieńskiego. Szereg artykułów podnosi rangę właściwości wykonawczych, tzw. manier, a raczej swoistych sposobów wykonawczych, jak np. apokopa – wyciszanie ostatniej sylaby w zwrotce. Teksty te mają często znaczenie także dla wyznaczania etnoregionów muzycznych Polski. Prof. Stęszewski wyróżnia pięć wielkich regionów etnomuzycznych: 1. środkowopolski, 2. zachodnio-północny, 3. górski, 4. północno-wschodni, 5. wschodni.
Syntetyczne teksty o folklorze polskim, jak np. rozdział Muzyka ludowa w kompendium Etnografia Polski t. II (1981) pod red. Marii Biernackiej i in., czy Muzyka ludowa w Informatorze Muzyka Polska (1967), duże artykuły, np. o skrzypcach w praktyce ludowej i inne zawsze ważne przyczynki, są stale aktualne i pomocne w kształceniu studentów. Nowatorskie i dość przełomowe studium o własnym nazewnictwie repertuaru i słownictwie muzycznym u śpiewaków i muzyków ludowych (1972, 1974) to wyraz troski o dowartościowanie punktu widzenia samego wykonawcy ludowego, wyraz starań o obecność problematyki aksjologicznej w muzykologii. Perspektywa „odśrodkowa”, uwzględnianie wewnętrznego świata reprezentantów badanej tradycji świadczy także o otwartości wobec antropologii kulturowej o profilu anglosaskim, znanej w Polsce z dorobku m.in. Alana Merriama i Johna Blackinga. Wyraźniejsze są jednak u Prof. Stęszewskiego wspólne akcenty z muzykologią niemiecką, zwłaszcza z jej założeniem rzeczowej narracji i precyzyjnej metodologii, choć nieco zdystansowanej od dynamiki przemian kulturowych.
Ważne dla humanistyki polskiej było nawiązanie współpracy z hymnologami Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i zachęcanie do uprawiania tam specjalizacji etnomuzykologicznej. Widoczne jest to w nacisku Prof. Stęszewskiego – to łączy go z ks. prof. Bolesławem Bartkowskim – na obecność żywej tradycji śpiewów religijnych, na obfitość wariantów lokalnych ustno-pamięciowych wobec drukowanych wersji śpiewnikowych, wreszcie na potrzebę wspólnych standardów transkrypcji muzycznej.
Wiele tekstów Profesora poświęconych jest zarówno wybitnym postaciom w historii muzyki, także ludowej, jak i refleksjom metodologicznym, co świadczy o zharmonizowaniu perspektyw badawczych i dążeniu do wyczerpania przekroju tematycznego w etnomuzykologii i muzykologii ogólnej. Walory informacyjne i zwartość stylu pisarskiego Prof. Stęszewskiego w sposób naturalny znalazły wyraz we współpracy w krajowymi i zagranicznymi encyklopediami muzycznymi. W osobie i działalności Profesora Jana Stęszewskiego zrównoważyły się: postawa empiryczna i szacunek dla źródeł w badaniach nad kulturą, wola doskonalenia standardów w nauce, zdolność inspirowania środowiska naukowego i artystycznego, wreszcie aktywność organizatorska i społeczna.
Wśród odznaczeń i nagród Profesora Stęszewskiego znajdują się: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1979), tytuł Zasłużonego Działacza Kultury (1977), nagroda zbiorowa Prezesa PAN (1976), nagroda Związku Kompozytorów Polskich (1989) i wspomniana Nagroda im. Oskara Kolberga (2010).
Jan Maria Stęszewski (ur. 20 kwietnia 1929 w Koźminie Wielkopolskim, zm. 21 września 2016 w Warszawie)
Twórczość Ludowa, nr 3-4, 2010
* Foto: Prof. Jan Stęszewski podczas uroczystości wręczenia Nagród im. O. Kolberga, fot. Katarzyna Markiewicz