Tekst: Donat Niewiadomski
Na przestrzeni niemal półwiecza, dokładnie w 48 edycjach, laureatami konkursu zostało 322 twórców. W tym gronie pojawiło się wiele wspaniałych indywidualności pisarskich.
Wybitnego liryka Stanisława Buczyńskiego (1912-1982), aktywnego już w okresie dwudziestolecia międzywojennego, nagradzano ośmiokrotnie w poezji, w tym trzy razy pierwszą nagrodą i raz specjalną. Duże wrażenie wywarł zwłaszcza cykl trenów, poświęcony zmarłej żonie Amelii, w którym poeta – tworząc określony układ tematyczny – odnowił na gruncie współczesnej literatury ludowej tradycję Jana Kochanowskiego.
Z pozostałych laureatów I edycji większe sukcesy odnotowali jeszcze w konkursie: Maria Kozaczkowa (1910‒1982) z Dąbrowy Tarnowskiej – siedmiokrotna laureatka, w tym zdobywczyni I nagrody oraz Józef Małek (1934‒1987) z Bożego Daru na Lubelszczyźnie i Hanka Nowobielska (1912‒1992) z Białki Tatrzańskiej – pięciokrotnie honorowani, w tym dwukrotnie I nagrodą.
Godne uznania są osiągnięcia Zygmunta Bukowskiego (1936‒2008) – poety, prozaika i dramaturga z Kociewia, który został dwudziestokrotnym laureatem w poezji i prozie; w tym pięć razy zdobył pierwsze miejsce. Z kolei Józef Chojnacki (ur. 1935) z podpoznańskiej wsi Gułtowy – liryk doskonale posługujący się formą współczesnego wiersza emocyjnego, był 30 razy honorowany w dziedzinie poezji, otrzymując m.in. dwukrotnie I nagrodę. Władysław Koczot (ur. 1953) – rolnik z roztoczańskiego Czarnegostoku, mocno związany z chłopską kulturą i tradycją stanową, został 26 razy laureatem, w tym I nagrody i specjalnej. Jana Kowalskiego (1936‒2013) z Iławy – poetę i prozaika, nagradzano czternastokrotnie, m.in. pierwszą nagrodą i nagrodą specjalną. Barbara Krajewska (ur. 1928) ze wsi Iwany w powiecie nidzickim została czternastokrotną laureatką w poezji, Zofia Roj-Mrozicka (ur. 1948) z Zakopanego trzynastokrotną w poezji i prozie, Janina Radomska (1936‒2016) z Radzięcina k. Frampola czternastokrotną, głównie w prozie. Wanda Łomnicka-Dulak (ur. 1956) z Piwnicznej – autorka głęboko usymbolizowanych liryków, dwadzieścia trzy razy stała się laureatką konkursu, w tym pięciokrotnie zdobywała pierwsze miejsce. Władysława Sitkowskiego (ur. 1928) z roztoczańskiego Zwierzyńca honorowano 26 razy, przede wszystkim za wiersze, w tym trzema pierwszymi nagrodami i dwiema specjalnymi za utwory okolicznościowe i dedykacyjne. Sabina Szymbor (ur. 1941) – mieszkanka Lublina, wywodząca się z podlubartowskiej wsi Wola Niemiecka, zdobyła 21 laurów w poezji, w tym aż siedem razy przypadło jej pierwsze miejsce.
Dwukrotnie pierwszą nagrodę w poezji otrzymał Władysław Rutkowski (1916 – ok. 1995) z podkrakowskiej Grobli (w sumie ośmiokrotny laureat), dwukrotnie w poezji i prozie Elżbieta Skorupska (ur. 1955) z Trzebiszewa w Lubuskiem i Maria Suchowa w poezji (ur. 1948) ze Starej Wiśniewki w Pilskiem (w sumie dziewięć razy nagradzana i wyróżniana za subtelne liryki).
Kazimierze Wiśniewskiej (1921‒2001) z Hrubieszowa trzykrotnie przyznawano nagrodę specjalną w poezji, a ponadto otrzymała II nagrodę w prozie i trzy wyróżnienia w poezji i prozie za niezwykle autentyczne kulturowo utwory.
W prozie wyróżnił się szczególnie Czesław Maj (1923-2011) z podlubelskiego Motycza – twórca bez reszty związany z życiem i kulturą wsi, jedenastokrotny laureat, dwukrotny zdobywca pierwszego miejsca. Waleria Prochownik (ur. 1943) z Żywca zdobyła 35 nagród i wyróżnień – przeważnie prozatorskich, ale i poetyckich; w tym czterokrotnie uhonorowano ją pierwszą nagrodą. Kazimiera Sekuła (ur. 1932) z bielskiego Brzeszcza przeszła do historii jako pięciokrotna zdobywczyni pierwszego miejsca w prozie, a w ogóle dziewięciokrotna laureatka. Opanowała do perfekcji warsztat pisarski, z dużą inwencją sięgała do motywów folklorystycznych. Jan Król (1918‒1999, do 1980 roku Główka) zasłynął jako autor tekstu Diabeł spod Gaciej Góry, w którym wprost idealnie zastosował konwencję gatunkową gawędy. Mistrzem formy prozatorskiej okazał się również Władysław Szepelak (1924‒2012) z podhalańskiej Bielanki – dwunastokrotny laureat, w tym dwukrotnie pierwszej nagrody. Czternaście razy laureatką została, w tym czterokrotnie pierwszej nagrody, Zofia Przeliorz (ur. 1949) z Żor – autorka tekstów zanurzonych głęboko w śląskim folklorze, sprawnych językowo, zwartych kompozycyjnie. Świetnie wypadała w konkursie proza Jadwigi Wichrackiej-Sumiły (1918/1919‒2009) – siedmiokrotnej laureatki; Kazimierza Maurera (1923‒2001) z Babic w Sieradzkiem (dziewięciokrotny laureat); Jadwigi Solińskiej (ur. 1929) z podlaskiego Wąsosza – także dziewięciokrotnej laureatki, w tym pierwszej nagrody; Bolesława Piechy (1925-1997) – prozaika z Żywca, który uzyskał osiem nagród i wyróżnień, w tym pierwszą nagrodę i specjalną oraz mającej identyczne osiągnięcia Cecylii Słapek (1928-2013) ze świętokrzyskich Baszowic. Warta uwagi okazała się proza Leona Szabluka (ur. 1932) z Malowej Góry k. Białej Podlaskiej – siedmiokrotnego laureata oraz ostatnio: Elżbiety Marii Grymel, Genowefy Iwanek i Eweliny Kuśki (dwukrotnie I nagroda) ze Śląska, Stanisława Ptaszka ze wsi Pasierbiec k. Limanowej, Kazimierza Surzyna z Makowa Podhalańskiego oraz zmarłego przedwcześnie Józefa Sidoruka z okolic Włodawy.
O wszechstronności współczesnych pisarzy ludowych świadczy uzyskiwanie laurów zarówno w poezji, jak i w prozie. I tak, Stanisława Pudełkiewicz (1923-2018) z Krzeszowa nad Sanem stała się dwunastokrotną laureatką w poezji i prozie, uzyskując m.in. dwie pierwsze nagrody. Zdzisława Purchałę (ur. 1945) ze świętokrzyskiego Kossowa – liryka, prozaika i fraszkopisarza, nagradzano dwudziestokrotnie (dwa razy pierwszym miejscem) w prozie i poezji. W sposób istotny zaznaczyła także w ten sposób swoją obecność w konkursie twórczość Stefana Sidoruka (1919-2012) ze wsi Stawki k. Włodawy (m.in. I nagroda w prozie w 1975 roku), Adama Doleżuchowicza (1923-2001) z Zakopanego (m.in. I nagroda w prozie w 1992 roku), Bolesława Majchera (1923-1990) z Mazowsza (m.in. I nagroda w prozie w 1983 roku), Elżbiety Daniszewskiej (ur. 1924) z Podlasia, Ireny Ostaszyk (1919-2011) z Siedleckiego, Andrzeja Murańskiego (ur. 1939) z Juszczyny k. Żywca (m.in. I nagroda w prozie) oraz Marii Gleń (1933-2019) z Krasnegostawu – zdobywczyni I nagrody w prozie w 1995 roku.
Przeważnie w poezji sukcesy odnosili: Stanisław Derendarz (1928-1994) ze wsi Baby w Piotrkowskiem (dziewięciokrotny laureat), Wawrzyniec Hubka (1921-1999) ze Złatnej w Bielskiem (też dziewięciokrotny), Anna Radomska (ur. 1924) z Mazowsza (m.in. I nagroda w poezji 1997 roku) i Alfreda Magdziak (ur. 1926) z Zamościa (dwunastokrotna laureatka), a wyłącznie w poezji autor tekstów satyrycznych – Mieczysław Kościński (1941-2006) z lubelskiej wsi Krasne-Krzywe (jedenastokrotny laureat).
W ostatnich kilkunastu latach wielkie pasmo sukcesów stało się udziałem Florianny Kiszczak (ur. 1935) z Radzięcina na Lubelszczyźnie, zdobywczyni 31 nagród i wyróżnień w poezji i prozie, w tym pierwszej nagrody i dwu specjalnych; Barbary Kryszczuk (ur. 1941) z Turkowic w pow. hrubieszowskim, laureatki 10 nagród i wyróżnień, przede wszystkim w poezji (dwie I nagrody); Franciszki Ogonowskiej (ur. 1945) z Dobużka na Zamojszczyźnie (19 nagród i wyróżnień w poezji i prozie, w tym nagroda specjalna); Anny Piliszewskiej z Wieliczki (14 nagród i wyróżnień w poezji i częściowo prozie, w tym dwie I nagrody) oraz Elżbiety Wójtowicz (ur. 1949) z Wólki Kątnej w pow. puławskim, krewnej Jana Pocka (16 nagród i wyróżnień w poezji, prozie i dramacie, w tym pierwsza nagroda w prozie i specjalna w poezji).
Od wprowadzenia w 2006 roku formuły „otwartej” nader ciekawe karty zapisali: Jan Chmiel (m.in. I i III nagroda w dramacie, dwie II nagrody w poezji), Franciszek Cwalina (m.in. I i dwie II nagrody w poezji), Jan Czarnecki, Halina Graboś (m.in. trzy II nagrody w poezji), Jędrzej Kozak (m.in. dwukrotnie I nagroda w poezji), Zbigniew Kozak (cztery III nagrody w poezji i prozie), Janina Karasiuk, Mirosław Kowalski (m.in. I i II nagroda w poezji), Piotr M. Nowak (m.in. I, II i nagroda specjalna w poezji), Bożena Ronowska, Małgorzata Siemieniuk i Zofia Staniszewska (m.in. dwukrotnie I nagroda w poezji). A dosłownie niedawno ujawniły się indywidualności Janiny Bolimowskiej, Ewy Jowik i Barbary Kołacz w poezji oraz Danuty Ewy Skalskiej w prozie.
Pewne sukcesy w ramach formuły „otwartej” odnieśli także literaci znani w „obiegu” ogólnopolskim: Marek Chorabik (dwa wyróżnienia), Jan Henryk Cichosz (II i dwa razy III nagroda), Jerzy Frykowski (III nagroda) i Marian Yoph-Żabiński (dwa wyróżnienia). Niezmiernie ciekawy jest przypadek Elżbiety Niedźwiadek (dwukrotnie III nagroda i wyróżnienie w poezji, III nagroda w dramacie), która w latach organizowania na Lubelszczyźnie Międzywojewódzkiego Klubu Pisarzy Ludowych i Stowarzyszenia Twórców Ludowych opublikowała jako Elżbieta Rosiak wiele artykułów na temat literatury ludowej i była jej edytorką, współredagując m.in. „Wieś tworzącą”.
Interesujące okazało się również to, że liczni laureaci wykraczali w aktywności twórczej poza literaturę, a nawet pisarstwo stanowiło niekiedy wtórny obszar ich ekspresji. Zygmunt Bukowski był utalentowanym rzeźbiarzem, autorem wystroju wnętrz kościelnych. Zdzisław Purchała oprócz pisarstwa para się rzeźbiarstwem i malarstwem. Adam Doleżuchowicz zasłynął jako rzeźbiarz, snycerz i muzyk-skrzypek, Stanisław Sieruta był śpiewakiem i tancerzem, Krystyna Poczek śpiewaczką i oratorką, a Kazimierz Maurer wyjątkowym gawędziarzem. Jan Kowalski i Grzegorz Szewczyk zajmowali się rzeźbą, Stefan Sidoruk malarstwem, Maria Gleń i Kazimiera Wiśniewska plastyką obrzędową i wycinankarstwem, Władysława Głodowska plastyką obrzędową i haftem. Ryszard Bińczyk był śpiewakiem, Stanisław Derendarz skrzypkiem i malarzem, Janina Radomska śpiewaczką, Czesław Maj muzykiem. Obecnie Barbara Kryszczuk realizuje się w malarstwie, Zbigniew Kozak w rzeźbie, a Helena Kołodziej, Alfreda Magdziak, Bożena Ronowska, Lilia Sola i Jadwiga Solińska m.in. w plastyce obrzędowej. Nie można ponadto zapominać o zasługach laureatów w dziedzinie animacji kultury, a godne uwagi wydają się szczególnie w tej mierze osiągnięcia Wandy Czubernatowej, Wandy Łomnickiej-Dulak, Kazimierza Maurera, Bożeny Ronowskiej, Stanisława Rząsy i Stanisława Sieruty.