Audycja „Kiermasz pod kogutkiem” na radiowej antenie przez pół wieku
Tekst: Andrzej Wojtan
Przed 50 laty, dokładnie 4 lutego 1968 roku w Programie I Polskiego Radia została nadana pierwsza audycja Kiermasz pod kogutkiem. Od tej pory, w każdą niedzielę, o godzinie 6.05 rano słuchaczy budził radiowy kogutek. Była to audycja, w której znajdowało się wszystko: piosenka i muzyka, poezja ludowa, gawędy, anegdoty, przysłowia ludowe, krótkie reportaże o wsi i kulturze wiejskiej.
Początkowo audycja była nadawana w godz. 6.05–7.00, od 5 maja do końca sierpnia 1968 roku trochę krócej, bo w godz. 6.05–6.40 (te 20 minut zajęła audycja Naukowcy Rolnikom), od 1 września 1968 roku powrócono do początkowego czasu emisji. Od 8 stycznia do 2 kwietnia 1978 roku program został znacznie wydłużony, trwał od godz. 6.00–7.50, potem znów w godz. 6.05–7.00. Od 25 września 1994 roku uległ znacznemu skróceniu – nadawany był w godz. 6.05–6.45, następnie od 22 listopada 1998 roku w godz. 6.05 – 6.40, a więc tylko 35 minut.
Wiadomo, że radio wynalazł Marconi. A kto wynalazł radiowy Kiermasz pod kogutkiem? „Sprawcy” są znani – Władysław Kuchta, Bronisław Pietrak, Jan Pocek, Zygmunt Kupisz i Aleksander Fijałkowski – założyciele Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Zebrani w Gutanowie u znanego kowala i społecznika Bronisława Pietraka wraz z redaktorem Mirosławem Sanigórskim z Polskiego Radia w Warszawie głowili się, jak te przebogate treści kultury ludowej przekazać ogółowi społeczeństwa. Zarysowali pomysł specjalnej porannej audycji radiowej, tylko nie mogli znaleźć odpowiedniego dla niej tytułu.. Wówczas poeta z Mołodutyna – Władysław Kuchta zauważył, że przecież chłopa budzi rano kogut i zaproponował, by audycja nosiła nazwę Kiermasz pod kogutkiem. I tak zostało do dziś.
Twórcą audycji był ceniony reportażysta redaktor Andrzej Najmrodzki (1938–2007) przez 45 lat związany z Programem I Polskiego Radia. Stały kształt audycji i zakres programowy nadał jej Mirosław Sanigórski (zmarł nagle 2 czerwca 1971 roku w wieku 39 lat).
Poeta ludowy Władysław Kuchta w trzecim tomie swoich dzienników zatytułowanych Twardą chłopską ręką tak pisał: „12 stycznia 1969 roku (niedziela): Wybieram się do kol. Pietraka do Gutanowa, gdzie następnego dnia mamy zabranie zarządu STL oraz spotkanie z Polskim Radiem z Warszawy. 13 stycznia (poniedziałek): Oczekujemy przyjazdu redaktora Polskiego Radia Mirosława Sanigórskiego, przyjechał wieczorem. Lampką wina wznieśliśmy toast na cześć twórczości ludowej i twórców, gospodarza, jego rodziny i Polskiego Radia. 16 stycznia: W Kiermaszu pod kogutkiem nadano nasze spotkanie poetów ludowych w Gutanowie. Popłynęło nasze słowo w Polskę, budząc sympatię dla chłopskiej twórczości. Ja przekazałem przez radio dla naszych twórców pozdrowienia i życzenia. Zasłuchałem się w głos radiowy i myślałem czy go słuchali mili członkowie STL. 9 lutego (niedziela): Redaktor Sanigórski powiedział w Kiermaszu, że spotkanie z przedstawicielami Zarządu STL przed mikrofonem spowodowało lawinę listów do radia.”[1] W dziennikach Władysław Kuchta kilkadziesiąt razy wspominał kiermaszowe audycje, jako bliskie sercu każdego słuchacza, a szczególnie twórców ludowych.
Następnie autorem Kiermaszu został redaktor Jerzy Wosik (ur. 1942 r.), który trafił do Redakcji Rolnej Programu I Polskiego Radia w 1968 roku. W latach osiemdziesiątych XX wieku przeniósł się do Redakcji Rolnej TVP i tam doczekał emerytury, na której zajął się tworzeniem filmów przyrodniczych i ekologicznych. „Kiermasz pod kogutkiem” był dla mnie najciekawszym okresem mojej drogi zawodowej, a już na pewno czasem, który przynosił mi najwięcej satysfakcji”[2] − wspomina po latach Pan Jerzy.
Przez pierwsze dziesięciolecie audycję prowadził i redagował stały zespół. Funkcję gospodarzy pełnili Bożena[3] i Henryk Pijanowscy[4]. Oprawą muzyczną zajmowała się Zofia Kułakowska, reżyserią Halina Machay[5], realizacją Janusz Grządziela, lektorami byli Magda Wosik[6] i Tomasz Knapik[7]. Wiersze poetów ludowych do 1976 roku czytał Eugeniusz Robaczewski[8]. Kiermasz pod kogutkiem korzystał wtedy w dużej mierze z materiałów nadsyłanych przez rozgłośnie regionalne Polskiego Radia. Z czasem zaczęto w regionach przygotowywać w całe wydania audycji. Już w 1970 roku były cztery takie wydania: z Bydgoszczy, Lublina, Krakowa i Kielc. Najwięcej wydań terenowych, bo aż 47, było w 1984 roku. Szczególnie ciekawy kształt nadał swoim audycjom redaktor Piotr Płatek[9] z Krakowa, prezentując cykl wydań Znane nie tylko z historii. Cała godzinna audycja Kiermaszu z 30 grudnia 1984 roku, którą przygotował Piotr Płatek była nadawana z Prądnika Korzkiewskiego, gdzie działał Zespół „Osiem sióstr Knapik”. W rozmowie z redaktorem babcia Knapików powiedziała, że bardzo cieszy się, że ma osiem urodziwych i zdolnych wnuczek. Ojciec dziewcząt Melchior Knapik opowiadał o porannym obrządku w gospodarstwie, stwierdził, że przyśpiewka ludowa ma w sobie wszystko, co podoba się ludziom, a mama Anna zdradziła, że już sześć córek jest na swoim, mieszkają osobno, zaś najmłodsza Marysia mieszka w internacie, będzie miała maturę. Pod koniec audycji nadawanej 20 grudnia 1970 roku gospodarze audycji – Bożena i Henryk Pijanowscy – zapowiedzieli świąteczny Kiermasz zatytułowany W rodzinnym gronie, w którym głównymi bohaterami były właśnie dziewczęta z Prądnika. Na początku programu zaśpiewała, czteroletnia wówczas solistka – Marysia Knapik. Potem zespół wielokrotnie występował w kiermaszowym koncercie Raz na ludowo oraz w innych audycjach radiowych z cyklu Wieś tańczy i śpiewa czy też Grają i śpiewają zespoły regionalne. W Kiermaszu pod kogutkiem z 6 lutego 1983 roku, a było to jubileuszowe wydanie audycji z okazji piętnastolecia, redaktor Teresa Łozińska przypomniała słuchaczom przeboje Zespołu „Osiem sióstr Knapik”, a solistka Marysia zaśpiewała wtedy, że „nasza wsiowa nutka nigdy nie zaginie.”[10] Jej zapowiedzi potwierdzają, że muzyka i przyśpiewka ludowa jest nadal żywa.
Dość ciekawe były także wydania kieleckie Kiermaszu pod kogutkiem przygotowywane przez redaktor Zdzisławę Wierciakową[11].
Co roku przynajmniej w jednym z lipcowych Kiermaszy był reportaż z Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu nad Wisłą. Były nadawane informacje o działalności Stowarzyszenia Twórców Ludowych, laureatach Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego im. Jana Pocka czy też zjazdach delegatów STL. Cały Kiermasz w dniu 30 grudnia 1973 roku, który opracował Jerzy Wosik, poświęcony był III Krajowemu Zjazdowi STL w Lublinie. W październiku 1972 roku Stowarzyszenie Twórców Ludowych nawiązało bliższy kontakt z redakcją Kiermaszu. W audycji tej więcej miejsca niż dotychczas poświęcano problemom twórców ludowych, były prezentacje poszczególnych artystów, omówienie ich działalności i imprez. Wznowiono również stały konkurs na wiersz ludowy z nagrodą przyznawaną przez słuchaczy. Kolejne odcinki opatrzone tytułem Kroniki STL nadsyłał Roman Rosiak[12], który również prezentował sylwetki twórców. Lektorką kronik była Magda Wosik. W niedzielę 8 sierpnia 1976 roku, gdy sygnał Kiermaszu zabrzmiał po raz pięćsetny, redaktor Jerzy Wosik zadeklarował: Chcemy, żeby wszystko to, co przedstawiamy, było po prostu do słuchania. Wiadomo, że wieś słucha swoich artystów i ceni swoją sztukę, bo to jest jej sztuka. Ale chcielibyśmy tą fascynacją zarazić także innych, najpierw zaciekawić, a potem przekonać wszystkich o wartościach kultury ludowej.[13] Po latach rzesze słuchaczy audycji były przekonane, że postawione cele w pełni zostały zrealizowane.
Do kiermaszowej poczty napływało z całego kraju coraz więcej listów od słuchaczy, którzy wyrażali swoje opinie o audycji. Najczęściej prosili o więcej poezji, humoru, muzyki ludowej. „Niech nas kogutek znów rozweseli, jak każdej niedzieli”[14] – pisał poeta ludowy Feliks Rak z Borowca w Kieleckiem. Wielu dopominało się, by program mógł być nadawany częściej niż raz w tygodniu. „Niech kogutek co dzień pieje, bo za mało nam w niedzielę”[15] prosił jeden ze słuchaczy. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku wokół audycji zgromadziło się wielu poetów i pisarzy ludowych, którzy z czasem stali się stałymi korespondentami. Najczęściej listy do radia przysyłali: Józef Małek – poeta i satyryk z Bożego Daru, Władysław Kuchta z Mołodutyna, Marian Karczmarczyk – satyryk z Komarowa, Walenty Jarecki z Osjakowa, Feliks Rak z Borowca, Jan Gajda z Zaręki, Władysław Sitkowski ze Zwierzyńca, Bronisław Pietrak z Gutanowa, Jan Kowalski z Iławy, Władysław Koczot z Czarnegostoku, Adolf Belniak z Suchowoli i wielu innych.
Od lutego 1978 roku całą audycję przygotowywała Teresa Łozińska, wcześniej zatrudniona w dziale kultury redakcji „Gromada – Rolnik Polski”. Program miał charakter autorski. Słuchacze kojarzyli sobie audycję z jej autorką. Zdobyła ona bardzo szybko zaufanie słuchaczy, którzy bardzo ją polubili. Autorka opowiadała ciepło i z sympatią, ceniła prostotę słowa i wdzięk poezji ludowej. Prezentowała w audycjach ludzi starszych, którzy pięknie potrafili opowiadać o dawnych tradycjach i obyczajach ludowych. Niektóre z utworów prezentowanych w audycji natychmiast stawały się kiermaszowymi przebojami. Piosenka o wróbelkach w wykonaniu kapeli Józefa Szymanka ze Świniar w Kieleckiem, była przebojem początku lat siedemdziesiątych. Wśród znanych i cenionych utworów znalazły się także: wiersz Władysława Rutkowskiego z Grobli pod Krakowem śpiewany na melodię O mój rozmarynie, piosenka Już mi minęło 16 latek w wykonaniu Zespołu „Lichnowianki” na Żuławach, wiersz Polne zaloty Marii Majchrzak czy też piosenka o dziadku Jana Cabaja z Trzcińca.
W niedzielę 27 sierpnia 1995 roku kogutek zapiał po raz 1500. W ciągu tego okresu stali słuchacze spędzili przy radioodbiornikach 82 950 minut, czyli 1382 godziny i 50 minut. W Radiu nocą w Programie I Polskiego Radia w nocy z 20 na 21 września 1995 roku było spotkanie z reportażem z okazji 1500 wydania Kiermaszu. Gośćmi trzygodzinnej audycji redaktora Adama Wielowieyskiego byli: autorka audycji Teresa Łozińska, kronikarz Kiermaszu Andrzej Wojtan, gawędziarz z Wykrotu Stanisław Ceberek oraz Danuta Buczkowska z Fundacji „Cepelia” i Kapela „Rawianie” z Rawy Mazowieckiej. W dniu 8 listopada 1995 roku odbyło się spotkanie w siedzibie Polskiego Radia w Warszawie. Wzięli w nim udział twórcy ludowi z całego kraju jako współautorzy audycji: Jan Kuruc – prezes STL, Henryka i Jan Cabaj z Trzcińca – animatorzy kultury, Władysław Gąsienica-Makowski, kowal z Zakopanego i jego syn Andrzej Gąsienica-Makowski – poseł, Józef Citak – rzeźbiarz z Krynicy, Nina Nikołajuk – śpiewaczka ludowa z Białej Podlaskiej, laureatka festiwalu w Kazimierzu, Waleria Prochownik – poetka z Żywca, Jarosław Furgała – rzeźbiarz ludowy, autor pomnika Jana Pocka w Markuszowie, Maria Gleń – poetka ludowa z Krasnegostawu, Ludwik Młynarczyk – nauczyciel, kierownik Kapeli „Heródki” z Lipnicy Wielkiej na Orawie, Zygmunt Bukowski – poeta z Mierzeszyna na Kociewiu, Adam Doleżuchowicz – rzeźbiarz, muzyk z Zakopanego, Stefan Bednarczyk – najstarszy członek kapeli ludowej z Wojciechowa, Bronisław Pietrak z Gutanowa – kowal, artysta, współzałożyciel STL, Czesław Maj – poeta, gawędziarz z Motycza, Kazimierz Maurer – poeta, gawędziarz z Babic, Tadeusz Dudka – kierownik kapeli ze Zdziłowic koło Janowa Lubelskiego, Wanda Czubernat z Raby Wyżnej – poetka, autorka tekstów dla kabaretu Truteń. Podczas tego spotkania były wręczane upominki w postaci radiomagnetofonów dla współpracowników i sympatyków audycji. Specjalny upominek od Zarządu Polskiego Radia, zegarek marki Tissot, otrzymał Andrzej Wojtan. Otrzymał on też okolicznościowy dyplom następującej treści: „Niestrudzonemu Kronikarzowi Kiermaszu pod kogutkiem za systematyczne utrwalanie ulotnych faktów i wydarzeń Kiermaszowych od powstania tej audycji w podzięce” – Prezes Zarządu Polskiego Radia S.A. Krzysztof Michalski.
Gwarno, barwnie i wesoło było na kogutkowym jubileuszu. Grały kapele z Wojciechowa i Janowa Lubelskiego. Poeci recytowali wiersze, a rzeźbiarze przywieźli symbolicznego kogutka. Gratulacje dla twórców audycji złożyli: wiceminister kultury Zdzisław Podkański, marszałek Senatu Adam Struzik oraz prezes Polskiego Radia Krzysztof Michalski.
Podczas jubileuszy nadawano wspomnieniowe Kiermasze pod kogutkiem. Tysięczne wydanie audycji przypadło na dzień 5 maja 1985 roku, rozpoczął ją okazjonalny wiersz Bronisława Pietraka, przedstawiono dane statystyczne przygotowane przez Andrzeja Wojtana, przeprowadzono rozmowę z redaktorem Najmrodzkim o pierwszym Kiermaszu, zaprezentowano też wiersz Adama Pacha, nagraną rozmowę z Bronisławem Pietrakiem w jego domu, a w kiermaszowej poczcie rymowane życzenia od słuchaczy: Feliksa Raka z Borowca, Jana Gajdy z Zaręki, Władysława Kuchty z Mołodutyna.
W ciągu 30 lat audycji zostało w niej zaprezentowanych 2730 wierszy poetów ludowych, wystąpiło 1150 zespołów i kapel ludowych, a 720 twórców z różnych dziedzin opowiadało na antenie o swojej twórczości artystycznej.
Ostatnia audycja w opracowaniu Teresy Łozińskiej została nadana 12 sierpnia 2001 roku. Potem do końca 2001 roku dziewięć programów przygotowała redaktor Jolanta Danak- Gajda z rozgłośni rzeszowskiej Polskiego Radia. Ogółem w ciągu 24 lat redaktor Łozińska przygotowała 596 wydań Kiermaszu pod kogutkiem. Od 2002 roku audycję przejęło Radiowe Centrum Kultury Ludowej. Początkowo była ona nadawana co dwa tygodnie na przemian z Burczybasem. Od połowy 2005 roku była emitowana od godziny 3 do 6 rano. Był to blok programowy zawierający reportaże z imprez i ciekawych miejsc (muzea, skanseny) oraz sylwetki twórców ludowych, muzykę tradycyjną, etniczną i folkową z Polski i świata (w tym koncerty kapel ludowych), zapowiedzi imprez związanych z kulturą ludową. Poszczególne wydania audycji przygotowywali redaktorzy: Anna Szotkowska, Małgorzata Jędruch, Piotr Kędziorek, Anna Szewczuk, Jakub Borysiak, Wojciech Ossowski. Ostatnia audycja została nadana 21 września 2014 roku.
Potem była pustka… Program I Polskiego Radia nie nadawał wcale muzyki ludowej. Dopiero od stycznia 2018 roku znów słuchaczy w każdą niedzielę wita radiowy kogutek. Reaktywowany Kiermasz został nadany w niedzielę 7 stycznia 2018 roku, a prowadziła go redaktor Magdalena Tejchma. Powitała wszystkich ciepłym, serdecznym słowem. W tym wydaniu rozmawiała o kolędowaniu, które w każdym regionie wyglądało nieco inaczej. Od tamtego czasu audycja nadawana jest w godzinach od 5.05 do 6.00, prowadzą ją doświadczeni i wybitni radiowcy: Piotr Kędziorek (etnograf, pracujący w Polskim Radio od 1994 roku), Kuba Borysiak (etnomuzykolog, producent oraz muzyk, od 2008 roku w Programie II Polskiego Radia prowadzący magazyn Źródła) oraz Magdalena Tejchma (etnomuzykolog, pracuje w radio od 2015 roku), a od niedawna Hanna Szczęśniak.
W audycji chcemy prezentować żywą polską kulturę ludową i sięgać po najcenniejsze nagrania z naszego radiowego archiwum. Pojawiać się będzie muzyka tradycyjna wszystkich regionów Polski, współczesna muzyka czerpiąca inspiracje z ludowości. Spotykać się będziemy z twórcami kultury ludowej w jej najróżniejszych przejawach [16] – mówią autorzy.
Te cele są w pełni realizowane. Program I Polskiego Radia w każdą niedzielę znów stał się przyjacielem twórców ludowych i miłośników folkloru. Podczas ostatniego 52. Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu nad Wisłą ekipa radiowa nagrywała uczestników festiwalu. Są oni od lipca prezentowani w audycjach radiowych.
WŁADYSŁAW RUTKOWSKI
Wszyscy chcą być lepsi
O! mój rozmarynie,
rozwijaj się,
wszyscy chcą być lepsi,
uciekają ze wsi,
ale nie ja.
Młodzi tylko patrzą
jak ze wsi zwiać,
wieś im śmierdzi gnojem,
wieś ich straszy znojem,
nie chcą jej znać.
Wolą miejski beton
i miejski gwar,
normowaną pracę,
comiesięczną płacę
swobody czar.
A ja lubię rozgwar
przedżniwnych pól,
gdy dojrzałe kłosy
szumią pod niebiosy
jak pszczeli ul.
A ja lubię spokój
szerokich łąk
południową ciszę,
w której można słyszeć
jak strzela pąk.
A ja lubię wierzby
przesiany cień,
w którym jest najmilej
odpocząć przez chwilę
w upalny dzień.
Bo ja kocham swoją
rodzinną wieś,
pola, domy, drzewa,
ludzi, którym śpiewam
swą prostą pieśń.
Archiwum A. Wojtana
Wiersze na 30-lecie audycji Kiermasz pod kogutkiem
WŁADYSŁAW SITKOWSKI
Kogutkowi na 30- lecie
Jakże cię nie słuchać
mój ty koguciku
gdy w każdą niedzielę
śpiewasz kukuryku.
I wieści roznosisz
po calutkim świecie
a dzisiaj świętujesz
swe trzydziestolecie.
I wciąż przypominasz
siedząc na antenie
że w tej polskiej ziemi
tkwią twoje korzenie.
Więc po staropolsku
jak gospodarz stary
żebyś rozweselał
ten poranek szary.
Bo na ciebie czeka
lud ze wsi i miasta
i twa ulubiona
kokoszka pierzasta.
Archiwum A. Wojtana
CZESŁAW MAJ
Kiermaszowy sygnał
A w niedzielę raniusieńko
Ledwo słonko wstaje
Nasz kogutek śpiewnym głosem
O sobie znać daje.
Już nastroszył swoje piórka
I rozgłasza wszędzie
Wstańcie ludzie, posłuchajcie
O czym mowa będzie.
Że was budzę, spać nie daję
Nie ma co się gniewać
Będziem grali na ludowo
Będziemy też śpiewać.
Wszak 30 lat już mija
Jak ja do was pieję
Pragnę wszystkich rozweselać
Taką mam nadzieję.
Więc słuchajcie mnie kochani
Bo mam spraw bez liku
Gdy zaśpiewam wam w niedzielę
Swoje kukuryku !
Czesław Maj, Ścieżką przez Motycz, Lublin 2010, s. 170.
PRZYPISY
[1] Władysław Kuchta, Twardą chłopską ręką: kronika mego życia. Dzienniki, [w:] Tegoż, Pisma wybrane, t. 3, wybór, oprac. i wstęp Donat Niewiadomski, Lublin 2000, s. 175, 178.
[2] Korespondencja prywatna, archiwum A. Wojtana.
[3] Bożena Pijanowska – prywatnie siostra aktorki Anny Seniuk, reżyser, realizator telewizyjny, zmarła w 2013 roku.
[4] Henryk Pijanowski (ur. 1937), absolwent Wyższej Szkoły Teatralnej. Od 1955 do 1956 roku adept w warszawskim Teatrze Lalek „Baj”, potem dyrektor teatru „Fraszka”.
[5] Halina Machay (1924−2009) pracowała w radio w latach 1946−1984 jako reżyser dźwięku.
[6] Magda Wosik – żona Jerzego Wosika, aktorka, lalkarz w Teatrze „Lalka”.
[7] Tomasz Knapik (ur. 1943) – doktor nauk technicznych, dziennikarz, lektor, stał się jednym z najlepszych lektorów Radia i Telewizji.
[8] Eugeniusz Robaczewski (1931−2003) – aktor warszawskiego Teatru na Woli, aktor teatralny, filmowy i dubbingowy.
[9] Piotr Płatek (1928−2011) – regionalista, redaktor Radia Kraków, założyciel Teatru Regionalnego, który umożliwiał występy licznym zespołom regionalnym z Małopolski.
[10] Kiermasz pod kogutkiem, audycja z dnia 6.02.1983, nagranie: archiwum autora.
[11]Zdzisława Wierciakowa (1930−2016) przez wiele lat kierowała Redakcją Rolną w rozgłośni kieleckiej, w latach 60. XX wieku zainicjowała powstanie Radiowego Klubu Rolnika, który był ewenementem w skali kraju.
[12] Roman Rosiak, jeden z założycieli STL, przewodniczący Sekcji Literatury Ludowej Rady Naukowej STL, zmarł 25 marca 1983 roku.
[13] Dorota Walczak, To już pięćsetny raz, „Tygodnik RTV”, 1976 nr 32, s. 3.
[14] Kiermasz pod kogutkiem, audycja z dnia 25.10.1970 roku, nagranie: archiwum A. Wojtana.
[15] Kiermasz pod kogutkiem, audycja z dnia 22.11.1970 roku, nagranie: archiwum A. Wojtana.
[16] https://www.polskieradio.pl/8,Dwojka/6476,Kiermasz-pod-kogutkiem (dostęp: 10.09.2018).
* Zdjęcie główne: Logo Kiermaszu pod kogutkiem wykonane przez Władysława Gąsienicę-Makowskiego, kowala z Zakopanego, fot. archiwum A. Wojtana
Źródło: Andrzej Wojtan, Audycja „Kiermasz pod kogutkiem” na radiowej antenie przez pół wieku, „Twórczość Ludowa” nr 1-2 2018 .