Niebowy, dubeltowy, modry czy ponsowy – to ludowe nazwy barw zachowane w pamięci najstarszych tkaczek i mieszkańców wsi centralnej Polski z regionu opoczyńskiego, rawskiego i łowickiego. Kiedyś powszechnie znane dziś już coraz rzadziej używane, stanowią obecnie unikalne zjawisko z zakresu niematerialnego dziedzictwa kulturowego. O fenomenie wiejskich kolorów – ich nazwach i roli w życiu polskiej wsi opowiada projekt RGB – Regionalna Grupa Barw.
Projekt RGB Regionalna Grupa Barw realizowany przez Fundację Tres, dotyczy dokumentacji, archiwizacji i udostępniania unikalnych zjawisk z zakresu ludowego nazewnictwa kolorów, które pod koniec XIX wieku weszły, w bardzo ściśle określonej palecie, do użycia w stroju ludowym kilku regionów Centralnej Polski (m.in. opoczyńskie, rawskie, łowickie). Kolory te przeszły drogę od barwienia naturalnego do chemicznego, pokazując jak tradycja oswaja współczesność, szukając dla nowych kolorów nazw istniejących w bliskim otoczeniu.
Każdy z trzech wybranych regionów posiadał specyficzne tylko dla niego nazwy kolorów. Stanowiły one kod dobrze znany farbiarzom, tkaczkom i całej lokalnej społeczności. Pozyskiwane z przyrody surowce (owoce, kwiaty, korzenie, kłącza, liście, porosty, organizmy żywe) zapewniały naturalne kolory używane do barwienia tkanin na wsi i w mieście od zarania dziejów. Była to stosunkowo skromna gama barw: czerwienie, brązy, żółcie, czernie, ale głęboko wiążąca człowieka z przyrodą, wymagająca dużej wiedzy rzemieślniczej i niemal magicznych zabiegów. Rozwój przemysłu włókienniczego i dostępność chemicznych barwników pobudziły na przełomie XIX i XX wieku wiejską kreatywność i ożywiły dotychczas zgrzebny i naturalny ubiór ferią barw. Nowe kolory potrzebowały nowych nazw. Nadawane wtedy nazwy odzwierciedlały duży związek człowieka z otaczającym go światem, umiejętność jego obserwacji, ale też potrzebę otaczania się wielością barw. Kolor i układ raportów pasowych stały się polem do wiejskiej twórczości rękodzielniczej i kształtowania mody w kierunku tego, co dziś powszechnie nazywamy strojem ludowym.
fot. Fundacja Tres / www.regionalnagrupabarw.pl
„Wiejska paleta barw i przypisane im nazwy, np. w opoczyńskim: wiatrowy, ponsowy, ogniowy, koci, lekstryczny, rawskim: modry, kapuściany, zgniły, olejowy, wściekły, bledziutki, łowickim: gąsiackowy, mechowiutki, dubeltowy, niebowy, besowiutki, ceglaty, sannicki były jak współczesne wzorniki kolorów: Pantone, CMYK, HSB czy RGB, umieszczone na tkaninach wełnianych i lnianych. Z tego ostatniego (RGB – red, green, blue) wywodzi się nasza inspiracja do odtworzenia Regionalnych Grup Barw” – opowiadają realizatorzy projektu.
Fenomen wiejskich kolorów i ich nazw nie był dotychczas szczegółowo opracowany etnograficznie i historycznie. Zamknęły się wszystkie farbiarnie wiejskie i małomiasteczkowe. Nazwy i przypisane im kolory stanowią unikalne na skalę światową dziedzictwo niematerialne Centralnej Polski, które zanika na naszych oczach. Ten skarb kolorystyczny, oprócz zbiorów muzealnych tkanin i nielicznych opracowań książkowych, tkwi jeszcze w pamięci najstarszych tkaczek, prządek, farbiarzy, mieszkańców wsi. Czytając skromne opracowania trudno czasami wyobrazić sobie jak naprawdę wyglądała dana barwa. To ostatni moment, aby uchwycić kolory, które mogą wyblaknąć na zawsze, ostatnia okazja, aby udokumentować wiedzę o kolorach i ich roli w życiu polskiej wsi.
Rozmowa z Zofią Pacan, Bielowice, Opoczyńskie, fot. Fundacja Tres / www.regionalnagrupabarw.pl
Odtworzenie procesu farbowania przez Wojciecha Sochę, Rzeczyca, Rawskie, fot. Fundacja Tres / www.regionalnagrupabarw.pl
Efektem projektu jest strona internetowa z wzornikiem kolorów, materiałami merytorycznymi, filmami i zdjęciami, przykładowymi tkaninami.
Celem projektu jest ocalenie nazewnictwa rodzimych kolorów, ich identyfikacji wizualnej i wprowadzenie ich do współczesnego użytkowania poprzez przełożenie na wykorzystywane aktualnie modele kolorów (RGB, Pantone).
„Celem naszym jest nadanie nowego życia wiejskiemu RGB. Projekt stwarza podstawy do powrotu rodzimych nazw do współczesnego obiegu kultury wizualnej i językowej. Mamy nadzieję, że współczesne opracowanie wiejskiej palety barw będzie narzędziem dla grafików, projektantów wnętrz, projektantów przedmiotów użytkowych, czy rękodzielników niosąc obok czysto wizualnej inspiracji, dodatkowy walor: wiedzę o tradycji i naszych korzeniach” – czytamy na stronie projektu.
fot. Fundacja Tres / www.regionalnagrupabarw.pl
Projekt dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.