Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie od lat 60-tych do 80-tych XX wieku podczas licznych badań terenowych zrealizowało wiele filmów etnograficznych. Teraz po latach, Muzeum w ramach projektu „Muzeum w terenie. Etnograficzne reminiscencje filmowe” chce ponownie wrócić do tych miejsc.
Powrót ten ma za zadanie odszukanie bohaterów wykonanych fotografii i zrealizowanych filmów, lub ich potomków i zaprezentowanie zapisów, których nigdy nie mieli okazji zobaczyć. Spotkania prezentujące filmy, fotografie oraz zasoby muzeum z danego terenu, odbywać się będą na forum społeczności lokalnej w siedzibie najbliższego domu kultury, wiejskiej świetlicy, szkoły, biblioteki lub muzeum.
O archiwalnych filmach i projekcie „Muzeum w terenie. Etnograficzne reminiscencje filmowe” rozmawiamy z Małgorzatą Jaszczołt z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, pomysłodawczynią i koordynatorką projektu.
Jak się okazuje w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie znajdują się nie tylko unikatowe eksponaty, ale również filmy.
Projekt Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie „Muzeum w terenie. Etnograficzne reminiscencje filmowe” finansowany przez MKiDN w programie Kultura Dostępna oraz ze środków Samorządu woj. mazowieckiego dotyczy naszych muzealnych filmów, które były realizowane od lat 60-tych do lat 90-tych XX wieku przez pracowników PME w Warszawie. Są to filmy rejestrujące różnego rodzaju techniki rzemieślnicze. Ale sporadycznie rejestrowane były również obrzędy. Tak się składa, że Piotr Szacki i Krzysztof Chojnacki pracownicy Muzeum, którzy byli głównymi realizatorami tych filmów, specjalizowali się w kulturze materialnej, dlatego też najwięcej powstało filmów o ginących rzemiosłach i zawodach.
Kiedy powstał pierwszy film i jaka była jego tematyka?
Pierwszy film pt „Garnki ze Studzianego Lasu” był nagrany w roku 1967 w Studzianym Lesie. Film pokazuje technikę wykonywania garnków, która zamarła w tym regionie w końcówce lat 40. XX wieku. W roku 1967 podczas badań terenowych w Studzianym Lesie, namówiono starszego mieszkańca, który jeszcze pamiętał jak garnki lepiono, i on się zgodził, żeby pokazać to na potrzeby filmu. Specjalnie zrekonstruowano także cały warsztat, który wraz z kołem garncarskim, narzędziami a nawet garnkami po nagraniu filmu trafił później do Muzeum.
Czy wiemy coś o tym jak te filmy powstawały? W tych czasach kamera na wsi to duża rzadkość.
Najstarszych filmów jest kilkadziesiąt. Oprócz wspomnianych Piotra Szackiego i Krzysztofa Chojnackiego w nagraniach brali udział: Lech Mróz, Urszula Gmachowska, Anna Filipowicz Mróz, Krzysztof Urbański, Jacek Sielski. Filmy nagrywane były do lat osiemdziesiątych na taśmie 16 mm, od lat końca lat 80 w technice video, która zakończyła ten pierwszy okres działalności filmowej. W roku 2014 razem z Mariuszem Raniszewskim zrealizowaliśmy film pt. „Etnograf i film”, oparty na opowieści Krzysztofa Chojnackiego o tych realizacjach filmowych, doświadczeniu badań terenowych, o fenomenie filmu etnograficznego i zapale, który towarzyszył tym dokumentacjom. Jak sam powiedział, kiedy weszła technika wideo i przestało się używać tych starych kamer analogowych, to on już trochę stracił serce do tego, bo lubił szum starej kamery. Był w tym romantyzm. I mimo, iż było łatwiej rejestrować obraz, to już ich to tak nie kręciło i nastąpił regres tej muzealnej produkcji filmowej.
Co jeszcze przedstawiają te filmy?
Jak powiedziałam wcześniej, te wybrane przeze mnie do projektu i prezentacji w miejscach ich realizacji, dotyczą głównie dawnych rzemiosł. Opowiadają, m.in o połowie ryb ością na Suwalszczyźnie w miejscowości Studziany Las, wyrobie wrzecion i łyżek w łemkowskiej wsi Nowica, o kowalach z Ochojna w Małopolsce, czy o folowania sukna w miejscowości Dzianisz na Podhalu. Większość obrazów powstawała w małych miejscowościach na Podlasiu, w Małopolsce, na Podkarpaciu, mniej na Mazowszu, Pomorzu i Świętokrzyskiem. Należy także dodać, iż filmy te nie są udźwiękowione. Dźwięk był nagrywany na oddzielnych taśmach, ale nie były one zgrywane. Jeśli jest dźwięk to jest to tylko komentarz czytany przez naszych pracowników i dograny później. Nie ma tutaj rozmów z ludźmi czy innych dźwięków, np. odgłosów używanych narzędzi.
Warsztat Józefa Głuszka, fot. K. Chojnacki, 1970 / Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
Poprzez realizacje projektu „Muzeum w terenie. Etnograficzne reminiscencje filmowe” Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie chce „zwrócić” terenowi i społecznościom ich tradycje?
Do tego pomysłu natchnął mnie sam Krzysztof Chojnacki. Kiedyś zapytałam go czy ludzie, z którymi były realizowane filmy, kiedykolwiek je oglądali. Odpowiedział, że nikt z bohaterów tych filmów ich nie widział, bo można je było przecież pokazać wyłącznie z projektora filmowego. Nie było powrotów do wsi, gdzie je realizowano. Oprócz głównych bohaterów, twórców i rzemieślników na nagraniach pojawią się niekiedy członkowie rodzin: żony, dzieci, sąsiedzi. To zainspirowało mnie do tego, żeby pokazać te filmy potomkom, rodzinom czy po prostu innym ludziom żyjącym w tych miejscowościach. Minęło kilkadziesiąt lat i chciałabym się też przekonać, czy żyje ktokolwiek z występujących. Chciałam zobaczyć reakcje ludzi, kiedy będą oglądać na ekranie swoich rodziców, dziadków, znajomych. To miało być także doświadczenie etnograficzne. Jak również zależało mi, aby powiedzieć mieszkańcom tych małych najczęściej miejscowości, że filmy zdeponowane w Archiwum naszego muzeum wykorzystujemy do różnych celów: są pokazywane na wystawach, przeglądach, specjalnych projekcjach, zajęciach, piszą o nich antropolodzy. Bo to nie jest tak, że są złożone w archiwum, leżą „zakurzone” i nikt z nich nie korzysta.
Gdzie i jakie filmy zostaną pokazane?
Chcemy zorganizować 23 spotkania. W każdej miejscowości będzie prezentowany film lub filmy – te które były nagrywane w danym miejscu. Projekcje odbędą się na forum lokalnym: w szkołach, domach kultury, muzeach, na wolnym powietrzu. Pierwszy pokaz jest już za nami. Dzięki pomocy Stowarzyszenia Krusznia takie spotkanie odbyło się Studzianym Lesie na polu namiotowym Majorka, gdzie został zrealizowany pierwszy film. W następnych miesiącach odwiedzimy: Podlasie (m.in. Sztabin, Lewkowo Nowe, Suchowolę, Janowszyznę, Starą Rozedrankę, Siemiatycze, Sokółkę, Łempice), Podkarpacie (Horyniec-Zdrój, Kańczuga), Małopolskę (Nowicę, Świątniki Górne), Motarzyno i Nowe na Pomorzu, Ciosmy na Lubelszczyźnie, Surowe na Mazowszu, Kościelisko i Czarny Dunajec na Podhalu. Projekt realizowany będzie do końca roku. Jeszcze nie mamy wszystkich terminów, ale już teraz jestem bardzo ciekawa co z tego wyjdzie, jak projekt zostanie przyjęty właśnie w terenie, czy uda nam się trafić do kogoś z rodziny bohaterów filmu. Znamy nazwiska większości osób występujących w filmach, ale są przypadki, że nie wiemy kto występuje. Liczę na to, że ludzie będą rozpoznawać znajome, dawno nie widziane twarze.
Pierwsza weryfikacja dokonała się już w Studzianym Lesie. Zapisane nazwisko występującego okazało się błędne. A swojego dziadka i pradziadka rozpoznała rodzina. To było dla nich bardzo wzruszające, tym bardziej, że nie mieli pojęcia o istnieniu tego filmu. Liczę na to, że każde spotkanie będzie „prezentem” dla społeczności lokalnych, a my jako muzeum zgodnie z założeniami programu „udostępnimy kulturę” w miejscach o mniejszym dostępie. Ten projekt to także współczesne odniesienie się do zasobów muzealnych i tego w jaki sposób możemy z nimi i na nich pracować, ich interpretacja i konfrontacja po latach. Chcieliśmy pokazać, że teren jest ciągle dla nas ważny, a ten w którym kiedyś byliśmy – tj. byli nasi poprzednicy, by dokumentować etnograficzną rzeczywistość – tym bardziej. Po niemalże pół wieku świat się bardzo zmienił, ale poprzez zastanych wtedy ludzi związek z muzeum istnieje.
Rozmawiał: Krzysztof Butryn
Wydobywanie i transport gliny, Chałupki, fot. K. Chojnacki, 1970 / Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
Poniżej prezentujemy wykaz filmów oraz harmonogram spotkań:
18-19 sierpnia 2018 r. – „Wyrób wrzecion i łyżek”, Świetlica Wiejska w Nowicy (woj. małopolskie)
21 sierpnia 2018 r. – „Wyrób siewnic i miarek”, „Wyrób cierlic”, „Wyrób koles do pługów”, „Wiejski tartak”, Gminny Ośrodek Kultury w Żołyni (woj. podkarpackie)
15 września 2018 – „Nadburzańscy duharze”, „Wyginanie duhy”, „Plecionkarstwo z wikliny”, Siemiatycki Ośrodek Kultury w Siemiatyczach (woj. podlaskie)
27 września 2018 r. – „Odpustowe pierniki z Kańczugi”, Ośrodek Kultury Miasta i Gminy w Kańczudze (woj. podkarpackie)
28 września 2018 r. – „Ładowanie drewna ladą na wóz”, Gminny Ośrodek Kultury Horyniec Zdrój (woj. podkarpackie)
30 września 2018 r. – „Tracze”, „Wypiek chleba”, Szkoła Podstawowa w Ciosmach (woj. lubelskie)
wrzesień – „Wyrób łapci z łyka”, Świetlica Samorządowa w Lewkowie Starym (woj. podlaskie)
wrzesień – „Rybacy. Połów ryb niewodem”, Centrum Biblioteczno-Kulturalne w Sztabinie (woj. podlaskie)
październik –„Dzwonki pasterskie na Podhalu”, „Wyrób fajek na Podhalu”, Centrum Kultury i Promocji w Czarnym Dunajcu (woj. małopolskie)
październik – „Folowanie sukna”, Gminny Ośrodek Kultury Regionalnej w Kościelisku (woj. małopolskie)
październik –„Kowale z Ochojna”, Muzeum Ślusarstwa w Świątnikach Górnych (woj. małopolskie)
październik – „Wyrób sit”, Muzeum Ziemi Sokólskiej w Sokółce (woj. podlaskie)
październik – „Kierat do kruszenia kory garbarskiej”, Centrum Kultury Islamu w Suchowoli (woj. podlaskie)
październik – „Wyrób sit”, Szkoła Podstawowa w Janowszczyźnie (woj. podlaskie)
listopad – „Tradycyjna obróbka lnu”, Gminna Biblioteka Publiczna w Latowiczu (woj. mazowieckie)
listopad – „Wyrób dywanów dwuosnowowych”, Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Bogutach-Piankach (woj. mazowieckie)
listopad – „Ligawka”, Szkoła Podstawowa w Łempicach (woj. podlaskie)
listopad – „Wiersza”, Centrum Kultury Zamek w Nowem (woj. kujawsko-pomorskie)
listopad – „Plecionkarstwo z korzenia”, Szkoła Podstawowa im. Leśników Polskich w Motarzynie (woj. pomorskie)
grudzień – „Wiktor Deptuła. Bursztyniarz”, Publiczna Szkoła Podstawowa im Brata Zenona Żebrowskiego w Surowem (woj. mazowieckie)
„Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz dotacji Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego.”
* Zdjęcie na górze: Piotr Szacki podczas realizacji filmu o wyrobie łyżek i wrzecion w Nowicy, 1968 rok, fot. Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie