Tekst: Maria Szymańska-Ilnata
Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk zawierają najstarsze nagrania tradycyjnej muzyki z różnych regionów Polski. Na zgromadzonych taśmach, płytach i innych nośnikach dźwięku utrwalone są style wykonawcze muzyków i śpiewaków urodzonych często jeszcze w XIX w., co sprawia, że kolekcja ta stanowi unikatowe źródło wiedzy i inspiracji dla wielu środowisk, m.in. naukowców i artystów. Składa się na nią ponad 100 000 nagrań, prezentujących różnorodny repertuar, które stanowią źródło wiedzy także dla współczesnych, młodych wykonawców muzyki tradycyjnej i folkowej.
Dzieje archiwum
Powstanie największego zbioru nagrań polskiej muzyki tradycyjnej poprzedzały indywidualne i sporadyczne inicjatywy badaczy, którzy dokumentowali kulturę ludową już na przełomie XIX i XX w. Pierwszych nagrań dźwiękowych na ziemiach polskich dokonał w 1904 roku Roman Zawiliński przy użyciu fonografu Edisona. Dwa nagrane przez niego woskowe wałki fonograficzne przetrwały do dziś i znajdują się w Zbiorach. W latach trzydziestych w Polsce powstały dwa ośrodki zajmujące się folklorem muzycznym, których pracownicy i współpracownicy nagrywali muzykę ludową w terenie. Pierwszym z nich było Regionalne Archiwum Fonograficzne działające przy Uniwersytecie Poznańskim i prowadzone przez Łucjana Kamieńskiego. Do wybuchu II wojny światowej zgromadzono w nim ponad 4 000 nagrań pieśni i muzyki ludowej z Wielkopolski, Pomorza, Kaszub, Śląska i Mazowsza. W Centralnym Archiwum Fonograficznym zaś, prowadzonym przez Juliana Pulikowskiego w Warszawie, powstała w tym czasie kolekcja 4 850 wałków fonograficznych (ok. 20 000 nagrań) oraz licznych rękopisów. Niestety zbiór warszawski uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej, a losy kolekcji poznańskiej nie są znane . Zachowały się jedynie kopie 22 wałków zawierających nagrania z Wielkopolski, które odnaleziono w 1999 roku w Berlińskim Phonogrammarchiw, a które znalazły się tam dzięki przedwojennej wymianie między instytucjami.
„Bezpośrednio po wyzwoleniu, w 1945 r., Marian Sobieski i Tadeusz Wrotkowski zorganizowali w Poznaniu archiwum fonograficzne z zadaniem rekonstrukcji zaginionych zbiorów przedwojennego Regionalnego Archiwum Fonograficznego.” Do 1949 roku zgromadzono w nim około 2 050 nagrań melodii wokalnych i instrumentalnych, głównie z Wielkopolski, Pomorza i Mazowsza. Wykorzystywano często własnoręcznie zmontowaną, niejednorodną aparaturę, a nagrań dokonywano na miękkich płytach typu Decelith oraz płytach lakierowanych marki Presto. W 1949 roku „dorobek tej placówki wszedł w ramy Państwowego Instytutu Sztuki, który zaczął swą działalność między innymi od zorganizowania, decyzją najwyższych władz państwowych, ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego.” Kierownikiem Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (AZFM) został Marian Sobieski, z którym, jak wynika z kartoteki, współpracowały 303 osoby. Akcja rozpoczęła się w 1950 roku i była chyba największym tego rodzaju przedsięwzięciem nie tylko w Polsce, ale także na skalę światową.
W ramach AZFM zorganizowano ekipy terenowe w poszczególnych województwach. W teren wyruszyli „szperacze”, których zadaniem było wyszukiwanie osób do nagrań. Należeli do nich często studenci oraz nauczyciele wiejscy. Do Akcji włączyło się także Polskie Radio. Oficjalne jej zakończenie nastąpiło w 1954 roku, jednak niektóre ekipy terenowe działały jeszcze do 1957 roku. Marian Sobieski, jako wykładowca w Instytucie Muzykologii UW, organizował od 1954 r. obozy folklorystyczne dla studentów, z których pochodzą dalsze nagrania wzbogacające archiwum. W kolejnych latach badania w terenie prowadzili pracownicy IS PAN, do których należeli m.in.: Anna Szałaśna, która nagrywała muzykę ludową przede wszystkim w Rawskiem i w Bieszczadach, Jan Sadownik dokumentujący folklor Podhala, Piotr Dahlig, który badał praktyki wykonawcze na terenie niemal całej Polski i Zbigniew Przerembski prowadzący dokumentację muzyki w regionach karpackich, w Wielkopolsce, na Pomorzu. Po śmierci Mariana Sobieskiego kierownictwo pracowni i archiwum powierzone zostało jego żonie – Jadwidze. Kolejnymi kierownikami byli: Ludwik Bielawski, Jan Sadownik, Anna Szałaśna, Piotr Dahlig, a obecnie – Jacek Jackowski, którzy poza troską o najstarsze nagrania zajmowali się systematycznym powiększaniem kolekcji.
Kolekcja
Zbiory Fonograficzne IS PAN zawierają przede wszystkim nagrania polskiej muzyki ludowej rejestrowane od początku XX wieku po dzień dzisiejszy. Oprócz nich znajduje się tam także dokumentacja nagrań w postaci spikerek, protokołów, inwentarzy, transkrypcji melodii i tekstów, korespondencji pracowników Zbiorów i nagrywanych osób, fotografii, rękopisów, regulaminów i dokumentacji konkursów i festiwali folklorystycznych oraz innych materiałów tzw. „nienagranych”.
Trzon kolekcji stanowi ok. 2 000 magnetycznych taśm szpulowych nagranych podczas AZFM. W celu zabezpieczenia tych nagrań wykonano kopie zapasowe, które obecnie także znajdują się w Zbiorach. Nagrania zrealizowane na taśmach po zakończeniu akcji przechowywane są w postaci oryginału oraz jednej kopii. W wyniku multiplikacji nośników w archiwum znajduje się obecnie ok. 16 000 taśm magnetofonowych. Drugie miejsce pod względem liczebności zajmuje zbiór płyt miękkich płyt typu Decelith liczący ponad 800 sztuk (420 oryginałów i kopie). Są to najstarsze powojenne nagrania, będące jednocześnie niezwykle cennymi dokumentami etnomuzycznymi. Na trzecim miejscu plasuje się zbiór 650 kaset magnetofonowych wykorzystywanych jako nośnik od lat 70. XX w. Ponadto nagrania dźwiękowe przechowywane są na wałkach fonograficznych (46), płytach gramofonowych (200), mini-discach (39) i płytach CD (496). W latach sześćdziesiątych Grażyna Dąbrowska zainicjowała nagrania tańców ludowych przy użyciu kamery 16 i 8 mm, jednak były to jeszcze filmy nieme. Regularna dokumentacja wideofoniczna gry instrumentalnej, tańców, widowisk obrzędowych i innych przykładów ludowej praktyki muzycznej rozpoczęła się w 1990 roku. Wideoteka liczy aktualnie ponad 200 kaset magnetowidowych, 81 kaset Mini DV, 68 płyt DVD, 42 filmy 8mm oraz 22 kasety Video HI8.
„Zbiory archiwum IS PAN obejmują ponad 100 000 nagrań pieśni oraz utworów instrumentalnych ze wszystkich regionów Polski. Obecnie w postaci protokołów i opisów do nagrań udokumentowanych jest 86 000 pieśni i melodii instrumentalnych. Nagrania archiwalne obejmują także repertuar przesiedleńców z byłych Kresów Wschodnich, Bukowiny, Bośni oraz mniejszości narodowych (Litwinów, Białorusinów, Ukraińców, Żydów i Cyganów).” Oprócz przykładów praktyki muzycznej podczas badań terenowych rejestrowane były także oracje, przemowy weselne, wywiady dotyczące przebiegu zwyczajów i obrzędów ludowych, wyrobu instrumentów muzycznych oraz wspomnienia rozmówców. Nagrania te stanowią doskonały materiał do badań lingwistycznych, gwarowych i etnologicznych oraz uzupełnienie kontekstowe dla zarejestrowanych utworów muzycznych.
Zbiór nagrań archiwalnych ma przede wszystkim charakter naukowy i powstawał w toku prac terenowych prowadzonych przez pracowników Instytutu Sztuki, studentów muzykologii oraz osoby zainteresowane muzyką ludową, które własne nagrania przekazały do archiwum. Coraz większe zainteresowanie budzi także w innych kręgach odbiorców. Nagrania wykorzystywane są w audycjach radiowych, przedstawieniach teatralnych, stanowią inspirację dla kompozytorów i muzyków folkowych oraz ważne źródło wiedzy dla studentów muzykologii i etnologii. Popularyzacji dawnej muzyki ludowej sprzyja także obecna działalność Instytutu.
Współczesne działania
Archiwum muzyki tradycyjnej nie powstało jedynie w celu gromadzenia nagrań muzyki i śpiewu. Jego założycielom przyświecały także inne cele:
„1. Ocalenie („zakonserwowanie”) w formie nagrań cząstki autentycznej duchowej kultury ludowej w fazie jej schyłku i zaniku.
2. Umożliwienie szerszemu gronu odbiorców zapoznania się z autentyczną muzyką wsi – tworzoną przez lud i dla ludu, funkcjonującą w określonej przestrzeni społeczno-kulturowej. […]
3. Naukowe wykorzystanie materiału do badań etnomuzykologicznych, porównawczych. Nagrania, jako najlepszy sposób uchwycenia niuansów wykonań muzyki tradycyjnej miały posłużyć do wykonania dokładnych transkrypcji muzycznych (specjalnie opracowaną metodą), a te z kolei miały stać się podstawą do naukowej analizy i interpretacji.”
Te cele podtrzymywane były przez następców Sobieskich i stanowią podstawę działań współczesnych pracowników Zbiorów. Pierwszym i najważniejszym celem pozostaje dokumentowanie nadal żywych przejawów tradycyjnej muzycznej kultury ludowej, które prowadzone jest przy użyciu profesjonalnego sprzętu do nagrywania dźwięku i obrazu. Sporządzana jest także na bieżąco elektroniczna baza danych nagrań i dokumentacja do poszczególnych fonogramów. Obecnie ważnym problemem i obowiązkiem staje się także stworzenie odpowiednich warunków dla jak najlepszego zachowania oryginalnych, najstarszych nośników z nagraniami, które w wyniku przechowywania w nieodpowiedni sposób mogą ulec degradacji. Pewnego rodzaju zabezpieczeniem dla zapisanych na nich treści jest ich digitalizacja i przechowywanie w formie cyfrowej. W dobie szybkiego rozwoju nowoczesnych technik istotne jest jednak zachowanie oryginału nagrania w jak najlepszej kondycji w nadziei na pojawienie się jeszcze doskonalszych możliwości jego odtworzenia i stworzenia jeszcze lepszej kopii cyfrowej.
Kolejnym celem pozostaje popularyzacja nagrań i udostępnianie ich szerokiemu gronu odbiorców. Pierwszymi próbami jego realizacji były wydania zbiorów pieśni o charakterze regionalnym, opracowane i publikowane przez pracowników i współpracowników Instytutu od lat pięćdziesiątych. Kamieniem milowym stały się jednak pierwsze tomy serii Polska pieśń i muzyka ludowa, które „zawierają materiał folklorystyczny w możliwie najszerszym wyborze, reprezentatywny i pełny, dobrze udokumentowany i systematycznie uporządkowany, powiązany z kontekstem kulturowym” . Wydawnictwo to jest jednak przeznaczone przede wszystkim dla etnomuzykologów, instruktorów zespołów folklorystycznych oraz studentów. Aby zgromadzone nagrania mogły zainteresować jeszcze większą liczbę osób, wykorzystywane są najnowsze techniki, między innymi digitalizacja zbiorów. Powszechne udostępnianie zabytkowych nośników nie jest możliwe z powodu troski o oryginalne nagranie, braku możliwości zapewnienia odpowiednio dużej liczby dobrych, nie niszczących nagrania odtwarzaczy. W celu umożliwienia szybkiego dostępu do archiwalnych nagrań oraz zapewnienia możliwości ich przeszukiwania i wielokrotnego odsłuchiwania prowadzona jest digitalizacja zabytkowych płyt i taśm, a użytkownikom udostępniane są kopie cyfrowe.
Pierwszy etap prac, czyli digitalizację najstarszej części zbiorów (1945-1950) zakończono w 2007 roku. Jej efektami są elektroniczne kopie niemal 4 000 pieśni i melodii instrumentalnych zapisanych oryginalnie na 420 płytach oraz płyta CD Early post-war Polish folk music recordings (1945-1950), zawierająca wybrane przykłady muzyczne z Opoczyńskiego, Rzeszowskiego, Lubelskiego i Wielkopolski. W kolejnych latach zrealizowano także projekty poświęcone poszczególnym regionom Polski, w ramach których digitalizowane były taśmy magnetofonowe nagrane w czasie Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego. Wybrane fonogramy znalazły się na płytach CD, których wydanie było ukoronowaniem każdego projektu. Dotychczas ukazały się następujące płyty: Muzyka ocalona – Łowickie 1952-1959 – prezentująca najstarsze zachowane nagrania muzyki ludowej z regionu łowickiego, Muzycy, Muzycy cos po Wos ostanie – poświęcona tradycyjnej muzyce z Podhala, Cassubia Incognita – zawierająca pieśni kaszubskie, Hen, gdzie piaski i moczary, gdzie zielone zawsze bory. Pieśni Puszczy Kurpiowskiej oraz Te skrzypce pamiętają czasy Chopina… – złożona z najstarszych zarejestrowanych wykonań muzyki skrzypcowej z Mazowsza. Najnowszym wydawnictwem jest płyta Melodie ziemi kujawskiej, poświęcona muzyce instrumentalnej oraz pieśniom z Kujaw. Płyta zajęła II miejsce w konkursie Polskiego Radia „Fonogram Źródeł 2010”.
Zbiory Fonograficzne IS PAN uczestniczą w międzynarodowych projektach mających na celu popularyzację i ułatwienie dostępu do różnego rodzaju archiwów muzycznych. Pierwszym, zakończonym w 2008 roku projektem był DISMARC (DIScovering Music ARChives), którego celem było stworzenie internetowej bazy muzycznej umożliwiającej przeszukiwanie wielu archiwów gromadzących nagrania różnych gatunków muzyki. W tej bazie zamieszczone są także przykłady muzyczne w formacie MP3 dostępne dla każdego użytkownika. Korzystając z bazy on-line odsłuchać można wybrane nagrania pochodzące z najstarszej kolekcji Zbiorów Fonograficznych IS PAN – płyt decelitowych oraz część fonogramów zrealizowanych w okresie 1945-1960. Aktualnie Zbiory Fonograficzne IS PAN uczestniczą w projekcie Europeana Connect. Na stronie internetowej
ttp://econnect.ait.co.at/wedding-exhibition zamieszczona została wirtualna wystawa poświęcona tradycyjnym weselom w Polsce, na Węgrzech, Litwie i Słowenii. Dzięki niej użytkownik może prześledzić poszczególne etapy wesela, które ilustrowane są nagraniami dźwiękowymi, fotografiami i krótkimi filmami pochodzącymi ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN, Węgierskiego Archiwum Muzyki Ludowej z Instytutu Muzykologii (ZTI), Instytutu Litewskiej Literatury i Muzyki (LLTI) oraz zbiorów Słoweńskiej Akademii Nauk i Sztuki (ZRC) (zasoby tych archiwów można przeszukiwać także na stronie dismarc.org). Taki atrakcyjny i nowoczesny sposób prezentacji zasobów archiwów jest dostępny dla wielu odbiorców i przyczynia się do rozbudzenia zainteresowania kulturą tradycyjną także wśród osób niezwiązanych z tą tematyką zawodowo.
W odpowiedzi na coraz większe zainteresowanie zasobami Zbiorów Fonograficznych IS PAN oraz idąc z „duchem czasu”, przygotowywany jest nowoczesny katalog komputerowy, który dostępny będzie także on-line na stronie IS PAN. Pozwoli on na przeszukiwanie archiwum według różnorodnych kryteriów i zapoznanie się z jego zbiorami. Wraz z postępem prac digitalizacyjnych, do katalogu dołączane będą przykłady muzyczne, a także dokumentacja uzupełniająca, która pozwoli na poznanie kontekstu nagrania. Dalsze plany obejmują digitalizację fotografii, listów, protokołów nagrań i innych materiałów przechowywanych w archiwum. W najbliższym czasie planowane jest także rozpoczęcie prac przygotowawczych do digitalizacji materiałów audiowizualnych. Prowadzone są również zaawansowane prace nad kolejnymi wydawnictwami płytowymi i książkowymi prezentującymi tradycje muzyczne Polski.
Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki PAN
ul. Długa 26/28, 00-950 Warszawa
www.www.ispan.pl/pl/zbiory/zbiory-fonograficzne