fot. Muzeum w Przeworsku
Bogactwo form i fenomen regionalnej szopki bożonarodzeniowej jest
motywem wystawy czasowej w Muzeum w Przeworsku, trwającej w dn. 11
grudnia 2010 r. – 23 stycznia 2011 r. Materiału do wystawy dostarczyły
przykłady szopek z okolic Przemyśla, Przeworska, Jarosławia, Łańcuta.
Szopka betlejemska, stajenka, szopa, betlejka, szopina – zadaszone miejsce ze żłobem, uboga wiata, skromna grota, gdzie stało bydło, miejsce narodzenia Boga – człowieka.
Wydarzenie to, opisywane w Biblii i apokryfach, tak tajemnicze i niesamowite, od początków sztuki chrześcijańskiej inspirowało wyobraźnię artystów malarzy i rzeźbiarzy, pisarzy, twórców teatru szkolnego, znajdowało wyraz w dziełach plastycznych i teatralnych, które adresowane były do ludu rzadko posiadającego umiejętność czytania i pisania.
Z czasem, tenże lud sam zaczął sporządzać szopki, już z osobistym bagażem wiedzy i obrazu na temat narodzenia Boga, a z chęcią odzwierciedlenia swojego ludowego, wiejskiego świata w miniaturze.
Na wystawie prezentowana jest m.in. szopka betlejemska ze wsi Gać autorstwa Jana Jakielaszka i Stanisława Bałackiego – kiedyś szopka ruchoma, dekoracja bożonarodzeniowa ołtarza bocznego w kościele parafialnym w Gaci. W tej plastycznej kompozycji ukazane zostało w sposób najdoskonalszy lokalne wyobrażenie szopki betlejemskiej, tytułowy "cały świat bieżący do stajenki": obok centralnej sceny Bożego Narodzenia w scenerii Betlejem, znajdujemy miejscową gacką architekturę, pochód licznych postaci – uczestników wiejskiej i ogólnopolskiej kultury (postać Jana Pawła II, Górale, Krakowiacy), scenki rodzajowe (Pilarze z piłą, Rybak z wędką, Praczka z kijanką, Dzwonnik przy dzwonnicy, Baba przy studni – żurawiu).
Część wystawy stanowią szopki domowe statyczne i ruchome – świąteczne ozdoby kątów izb czy mające swoje miejsce pod choinką, małe budynki wykonywane przez ojców, dziadków dla dzieci. A także: szopki – dzieła sztuki ludowej pochodzące z Kolekcji Współczesnej Sztuki Ludowej im. Stefanii Walkowiak ze zbiorów Muzeum w Przeworsku.
Interesującym przykładem wielkiej szopki z figurkami, uruchamianej za pomocą korby, zbudowanej dla wnuków na wzór zamku w Łańcucie, jest dzieło Izydora Błaszczaka żyjącego w latach 1897-1977 twórcy ludowego z Dębiny. Dwie szopki Izydora Błaszczaka które pokazane są na wystawie, pochodzą ze zbiorów Muzeum – Zamku w Łańcucie.
Osobnym, arcyciekawym tematem są szopki kolędnicze – obnośne teatrzyki kukiełkowe. Zwyczaj "chodzenia z szopą po kolędzie" znany był we wsiach regionu przeworskiego: w Grzęsce, Dębowie, Gaci, Sieteszy, Majdanie Sieniawskim.
Najbardziej charakterystyczna szopka regionalna tego typu wywodzi się z miejscowości Markowa, zwana tam "szopką z bożkami". Jej lokalne warianty udokumentowane autentycznymi eksponatami znane są z: Rudołowic, Urzejowic, Kraczkowej.
Na wystawie eksponowane są również współczesne formy szopki bożonarodzeniowej monumentalnej lub naturalnych rozmiarów (co jest przecież bezpośrednim nawiązaniem do czynu św. Franciszka, który w 1223 r. we włoskim Greccio wystawił pierwszą naturalnych rozmiarów stajenkę z żywymi zwierzętami), realizowanej w plenerze w postaci statycznych dekoracji – figuralnych jasełek ustawianych na rynkach miast i miasteczek oraz w prywatnych ogrodach i na balkonach.
Dopełnieniem bogactwa form szopek bożonarodzeniowych z terenu regionu, są szopki – pierniki figuralne, pochodzące z nieistniejącego warsztatu piernikarskiego Jana i Julii Chruszczów w Kańczudze. Oryginały pierników znajdują się w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie. Wierne rekonstrukcje pierników na potrzeby wystawy wykonała Wytwórnia Wyrobów Cukierniczych z Jarosławia Macieja Kuźniarowskiego.
Wystawę ilustrują reprodukcje rycin najstarszych polskich przedstawień szopek kolędniczych z lat 30. XIX w. autorstwa K. W. Kielisińskiego, fotografie szopki kukiełkowej z Sieteszy z 1900 r. znajdującej się w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, zdjęcia tradycyjnej szopki, częściowo ruchomej, montowanej corocznie przez przeworskich bernardynów.
Wystawa etnograficzna połączona jest z pokonkursową wystawą prac plastycznych dzieci, III edycji konkursu na kartkę świąteczną, pod hasłem: "Bóg się rodzi…"
Katarzyna Ignas