Projekt „Wisła – wodna granica. Tożsamość kulturowa mieszkańców pogranicza śląsko-małopolskiego” realizowany był przez Muzeum Miejskie w Tychach w latach 2017 – 2018. Jego celem było ukazanie wieloaspektowego procesu przemian i przenikania się tradycji kulturowych na obszarze pogranicza oraz ich wpływu na kształtowanie się lokalnej tożsamości kulturowej ludności.
Projekt Wisła wodna granica. Tożsamość kulturowa mieszkańców pogranicza śląsko-małopolskiego to pierwsze ponadlokalne kompleksowe przedsięwzięcie badawcze w historii Muzeum Miejskiego w Tychach, realizowane ponad standardowymi ramami bieżącej działalności instytucji, rozwijające jednocześnie badania prowadzone konsekwentnie od lat przez Dział Etnologii.
Ustanowienie roku 2017 Rokiem Rzeki Wisły (uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 czerwca 2016 r.) stanowiło także doskonałą okazję, aby przyjrzeć się bliżej obszarom po obu stronach rzeki jako kulturowemu pograniczu. Badaniami terenowymi objęty został obszar Kotliny Oświęcimskiej, która rozciąga się w dorzeczu górnej Wisły między Wyżyną Śląsko Krakowską na północy a Pogórzem Śląskim i Wielickim na południu. Na wschodzie graniczy z Bramą Krakowską, a od zachodu z Kotliną Ostrawską. Dzieli się na Równinę Pszczyńską, Dolinę Górnej Wisły (obejmującej jezioro Goczałkowickie) i Podgórze Wilamowickie.
W ramach przedsięwzięcia przeprowadzono badania terenowe oraz wykonano dokumentację fotograficzną i filmową na obszarze Kotliny Oświęcimskiej, na terenach położonych na styku województw śląskiego i małopolskiego. Naturalną granicę tworzy tam rzeka Wisła, rozdzielając obszar na część wschodnią – krakowską i zachodnią – górnośląską. Celem podjętych eksploracji było ukazanie wieloaspektowego procesu przemian i przenikania się tradycji kulturowych na obszarze pogranicza oraz ich wpływu na kształtowanie się lokalnej tożsamości kulturowej ludności zamieszkałej po obu stronach Wisły.
Sesja podsumowująca projekt badawczy, fot. Muzeum Miejskie w Tychach
Badaniami terenowymi objętych zostało 10 gmin położonych nad Wisłą – 5 gmin w woj. śląskim – Bieruń, Bojszowy, Miedźna, Goczałkowice Zdrój, Pszczyna oraz 5 gmin w woj. Małopolskim – Babice, Brzeszcze, Chełmek, Czernichów, Oświęcim. Ponadto, ze względu na szczególnie cenne wartości kulturowe, obszar badawczy został poszerzony o dwie gminy miejsko wiejskie – Kęty (woj. małopolskie) oraz Wilamowice (woj. śląskie).
Dzięki projektowi pozyskany został materiał badawczy dokumentujący elementy dawnej kultury tradycyjnej, jak również ukazujący przemiany zachodzące w przenikaniu się tradycyjnych kultur na obszarze pogranicza oraz ich wpływie na kształtowanie się tożsamości kulturowej ludności zamieszkującej po obu stronach Wisły.
Zespół badawczy, złożony z przedstawicieli różnych pokoleń, przeprowadził etnograficzne badania terenowe z przygotowaniem dokumentacji fotograficznej oraz filmowej. Tematy badawcze dotyczyły: rzeki Wisły i jej znaczenia dla tutejszej ludności (w tym zgłębienia tematu żeglugi śródlądowej, która funkcjonowała tutaj do połowy XX w.), wybranych elementów obrzędowości dorocznej i rodzinnej, zagadnień związanych ze
strojem ludowym, potrawami regionalnymi, istotnymi miejscami i postaciami związanymi z regionem oraz postrzegania mieszkańców sąsiednich miejscowości. Pozyskany materiał udostępniony zostanie na stronie internetowej Muzeum Miejskiego w Tychach (www.muzeum.tychy.pl) w formie repozytorium opisowego, ikonograficznego i filmowego.
Sesja podsumowująca projekt badawczy, fot. Muzeum Miejskie w Tychach
Podsumowaniem projektu była sesja naukowa pt. „Po dwóch brzegach Wisły. Śląsko – małopolskie pogranicze kulturowe”, która odbyła się 8 grudnia w Dawnej Młótowni w Tychach. W czasie sobotniej sesji prelekcje wygłosili: dr Grzegorz Odoj – Rzeka jako element krajobrazu kulturowego w przestrzeni pogranicza, Alojzy Lysko – Trzy obrazki z życia rzeki, Jakub Stonawski – Górna Wisła – perspektywy rozwoju, Tymoteusz Król – Wilamowice jako fenomen kulturowy oraz Grzegorz Sztoler – Cesaroki – Prusoki. Refleksja własna o gasnącym pograniczu. Sesję zakończyła
dyskusja.
Partnerami projektu są: Muzeum Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Zamek Lipowiec, Muzeum Zamek w Oświęcimiu, Stowarzyszenie Na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”, Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji w Chełmku, Społeczny Komitet Obchodów Roku Rzeki Wisły w 2017 roku.
Projekt został dofinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz z budżetu Miasta Tychy.
Patronat medialny nad projektem sprawował nasz portal KulturaLudowa.pl