Muzeum w Częstochowie zaprasza na wystawę pod tytułem „U górali w
Pieninach”, na której zaprezentowanych zostanie wiele eksponatów
przedstawiających życie codzienne mieszkańców tego regionu. Wystawę
uzupełniają elementy współczesnej sztuki ludowej: obrazy na szkle i na
płótnie przedstawiające „typy góralskie”. Otwarcie wystawy odbędzie się
14 stycznia 2009 o godz.13.00 w Pawilonie Etnograficznym w Parku im.
St. Staszica w Częstochowie. Wystawę można zwiedzać do 31 marca 2009 r.
fot. www.silesiakultura.pl
Górale Szczawniccy są utożsamiani z Góralami Pienińskimi, łączeni w jedną grupę etniczną, w której prof. Roman Reinfuss wyodrębnił trzy mniejsze: wschodnią, zachodnią i południową.
Mieszkańców południowej, obejmującej wsie Sromowce Niżne i Sromowce Wyżne, określił Góralami Pienińskimi, zaś do Górali Szczawnickich czy Górali od Szczawnic zaliczył mieszkańców grupy wschodniej, obejmującej Szczawnicę, i zachodniej z Krościenkiem, Grywałdem, Tylką i Hałuszową.
Na wschód od Szczawnicy znajdowała się enklawa Rusinów Karpackich. Teren ten, obejmujący cztery wsie, nazywano Rusią Szlachtowską. Zamieszkująca ją ludność była wyznania grekokatolickiego, ponadto różniła się od sąsiadów językiem, strojem i zwyczajami. Po II wojnie światowej część mieszkańców enklawy została wysiedlona na Ziemie Zachodnie, a część wyemigrowała do ZSRR. Na wystawie prezentowane są eksponaty pochodzące z całego tego obszaru.
Podstawowym zajęciem górali był od wieków wypas owiec, uzupełniany przez łowiectwo, rybołówstwo, rolnictwo i przyzagrodową hodowlę bydła. Okres wypasu owiec na hali trwał zwykle od połowy maja do 29 września – św. Michała. Opiekujący się stadem baca, juhasi i ich pomocnicy zwani homielnikami mieszkali i wyrabiali sery w drewnianych szałasach – kolybach. Fragment wystawy poświęcony jest właśnie pasterstwu i wyrabianiu oszczypków. Składają się na niego naczynia do dojenia owiec zwane gieletami, dzieżki, kociołek żeliwny, formy na oszczypki, łopatki do mieszania żentycy, drewniane chochle i inne przedmioty. Na szczególną uwagę zasługuje drewniany rower pasterski.
Stałe zagrody góralskie składały się z kilku budynków: chałupy, stajni, stodoły, ustawionych w kształcie czworoboku lub litery L. Domy zbudowane były z przepołowionych pni świerkowych lub jodłowych, zwróconych płaską stroną do wnętrza domu. Przy stawianiu ścian stosowano konstrukcję zrębową. Pokryte gontem dwuspadowe, krokwiowe dachy posiadały zazwyczaj szczytowe okapy.
Dom mieszkalny starszego typu składał się z jednej izby, sieni i komory. W nowszych chałupach znajdowała się centralnie położona sień (czasem z wydzieloną komorą) oraz dwie izby. Jeszcze w końcu XIX wieku w Szczawnicy i okolicach dominowały domy bez komina, tzw. dymne. Na rozpalonym na nalepie ogniu ustawiano żelazne trójnogi, a na nich żeliwne lub gliniane garnki. Były one często dla wzmocnienia drutowane. Specjalizowali się w tym Rusini mieszkający w Białej Wodzie. Z początkiem ubiegłego wieku coraz powszechniej stawiano domy z kominami.
Wyposażenie domów różniło się w zależności od zamożności gospodarzy oraz przeznaczenia izby. W kuchennej znajdowały się proste meble: półki na naczynia, stół, ławy do siedzenia, stołki, zydle oraz często ślupanek – ława do spania. W izbie białej, gościnnej, ustawiano bardziej ozdobne meble: łóżko, stół, ławę z oparciem, malowaną skrzynię wianną, którą z czasem zastąpiła szafa. Ważne uzupełnienie wnętrz stanowiły obrazy z wizerunkami świętych. Najczęściej były to malowidła na szkle nabywane na odpustach na Spiszu i Podhalu.
Z końca XIX wieku pochodzi tradycja opatrywania szczawnickich domów malowanymi na desce godłami, zwanymi też od nazwiska pomysłodawcy tablicami szalayowskimi. W czasach, gdy w miejscowości ulice nie miały własnych nazw, a nazwiska rodzin góralskich często się powtarzały, tablice umożliwiały dotarcie kuracjuszom do kwatery. Powszechne było również wieszanie na ścianach domów kapliczki z figurą Chrystusa Frasobliwego.
Tradycyjne ubiory mieszkańców Szczawnicy i okolic ulegały licznym przemianom. W połowie XIX wieku kobiety zakładały białe koszule z prostą czerwoną dekoracją na ramionach i mankietach, czerwone lub zielone gorsety bez ozdób, białe lniane spódnice, z czasem farbowane w drobny deseń geometryczny, oraz białe zapaski. Na nogach nosiły od święta czarne sznurowane trzewiki, a na co dzień kierpce.
Ważnym elementem stroju kobiecego był rańtuch, noszony zarówno przez panny, jak i mężatki. Obok spódnic drukowanych – tonic, na uroczyste okazje zakładano kanafaski samodziałowe, lniane w paski z nici bawełnianych w kolorze czerwonym i niebieskim na białym tle. Pod koniec XIX wieku powszechne stały się spódnice wełniane – tybetki, jednobarwne lub drukowane w kwiaty, np. czarne na czerwonym tle. W tym też czasie zaczęto zdobić gorsety haftem. Początkowo była to prosta dekoracja przy zapięciu, z czasem rozbudowana na prawie cały gorset. Zmianom uległ też wygląd koszuli, z której zniknęły czerwone dekoracje, a pojawiły się bardzo ozdobne kryzy i mankiety.
Ubiór Górali Pienińskich bardzo wyraźnie odróżnia się ubioru sąsiadów. Charakterystycznym elementem jest niebieska, bogato haftowana kamizela, której jedyną ozdobą w poł. XIX wieku były metalowe guziki. Okryciem wierzchnim do okresu I wojny światowej była biała lub brązowa sukmana z samodziałowego sukna, zdobiona aplikacją, tzw. koroną. Miejsce sukmany zajęła cucha zwana przez górali kurtką – szyta z również z białego lub brązowego sukna, zdobiona rozbudowanym haftem. Zimą zarówno mężczyźni, jak i kobiety zakładali kożuchy ze skór baranich, zdobione aplikacją i haftem. Ubiór zimowy uzupełniały wełniane rękawice z jednym palcem plecione na drewnianej formie. Ponad 100 lat temu górale ze Szczawnicy i okolic nosili kapelusze z wywiniętym brzegiem i ozdobionym rakami – paskiem skórzanym, wycinanym w ząbki i nabijanym mosiężnymi gwoździkami. Później zaczęli nosić kapelusze ozdobione naturalnymi lub szklanymi muszelkami.
Wystawę uzupełniają elementy współczesnej sztuki ludowej: obrazy na szkle i na płótnie przedstawiające „typy góralskie”.
(Elżbieta Miszczyńska i Andżelika Bilska)
Opracowano na podstawie:
Reinfuss R., Stroje Górali Szczawnickich, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w Lublinie, 1949
Jarocka-Bieniek J., Przewodnik po Muzeum Pienińskim im. Józefa Szalaya w Szczawnicy, Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu, 1999
Źródło: www.silesiakultura.pl, www.muzeum.edycja.eu