Lokalna tradycja w działaniu czyli Wiśniowski Jarmark Rzemiosł i Zawodów Tradycyjnych

Zbadanie współczesnych znaczeń, funkcji i przemian twórczości ludowej w okolicach Wiśniowej (woj. małopolskie) to główne cele Wiśniowskiego Jarmarku Rzemiosł i Zawodów Tradycyjnych. Na projekt realizowany przez Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Wiśniowej składają się  (m.in. obozy etnograficzne, warsztaty, inwentaryzacje, film, książka, interaktywna strona internetowa, jarmark). 

Dwuletni (2018-2019) projekt badawczo-animacyjny zainicjowany został przez przedstawicieli lokalnej społeczności. Organizatorem projektu jest Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Wiśniowej a głównym partnerem Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. Ponadto partnerami są Gmina Wiśniowa, Gminna Biblioteka Publiczna im. Janiny Czaja w Wiśniowej oraz Fundacja Sztuki, Przygody i Przyjemności ARTS z Myślenic.

Gmina Wiśniowa – etnograficzna „biała plama”

Wbrew nazwie, która sugerować może popularne dziś jednorazowe bądź cykliczne jednak w dużej mierze jednowymiarowe przedsięwzięcia eventowe, projekt składa się z wielu konsekwentnie ze sobą połączonych działań – jasno zdefiniowanych, zaplanowanych i połączonych ze sobą etapów. To projekt wielowymiarowy i przede wszystkim otwarty (forma włączająca, aktywizująca). Ukierunkowany jest na wypełnienie znaczących luk w zakresie inwentaryzacji, dokumentacji, ochrony, interpretacji i popularyzacji jednego, wybranego – przez samych mieszkańców – aspektu różnorodnego, pogranicznego dziedzictwa kulturowego gminy Wiśniowa (dzisiejszy powiat myślenicki, województwo małopolskie): tradycyjnych profesji/zawodów/umiejętności/praktyk.

Gmina Wiśniowa (etnograficzna „biała plama”) zlokalizowana jest na styku trzech regionów etnograficznych: część południową za pasmem Lubomira i Łysiny zamieszkują górale zagórzańscy i Kliszczacy, część wschodnią i południowo-wschodnią Lachy Limanowskie a część zachodnią i północną (największy obszar) Krakowiacy Zachodni. Ze względu na swoje pograniczne usytuowanie została przez etnografów zaszeregowana jako “teren przejściowy”, który do dziś nie doczekał się osobnych, bardziej szczegółowych opracowań.

WIS_26_Urszula-Moryc

Po co to wszystko?

Głównym celem projektu jest zbadanie współczesnych znaczeń, funkcji i przemian profesji/zawodów/umiejętności/praktyk: rzemiosł, rękodzieła, lokalnego wytwórstwa, przetwórstwa oraz wszelkiej twórczości i produkcji gminnej – uchodzących wśród tamtejszej społeczności jako aktywności tradycyjne – w szerszym kontekście społeczno-kulturowym. Jednym z nich jest kontekst popularnych dziś działań na rzecz umacniania tożsamości lokalnej oraz prób budowania wspólnotowości wokół rodzimych tradycji (ich roli w życiu kulturowym: społecznym, religijnym, kulturalnym i ekonomicznym mieszkańców). Inicjatorzy i wykonawcy projektu wychodzą z założenia, że profesje te odegrały i nadal odgrywają ważną rolę w życiu mieszkańców gminy.

Czy te tradycyjne praktyki wytwórcze/wykonawcze – co niezwykle istotne zidentyfikowane bezpośrednio przez samych przedstawicieli lokalnej społeczności jako znacząca część ich spuścizny – traktowane są przez nią również jako popularny współcześnie potencjał prorozwojowy (kulturotwórczy, społeczny, turystyczny, ekonomiczny etc.) mogący przyczynić się do rozpoznania oraz realnego wykorzystywania konkretnych zasobów niematerialnego i materialnego dziedzictwa gminy?

Takie aktywistyczne podejście wpisuje się w założenia Konwencji UNESCO z 2003 roku w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, według której dziedzictwem tym są różnorodne znaczące praktyki kulturowe realizowane przez członków danej wspólnoty w określonej przestrzeni kulturowej i w określonym kontekście kulturowym z użyciem związanych z nimi określonych artefaktów/wytworów, z którymi członkowie tej wspólnoty nadal się utożsamiają (tj. czują się ich spadkobiercami i kontynuatorami). Tradycyjne profesje/zawody odwołują się bezpośrednio do dziedziny/domeny nazwanej w konwencji jako umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym. Jednocześnie ów wytwórczy aspekt dziedzictwa gminy Wiśniowa, który we współczesnym dyskursie międzynarodowym funkcjonuje jako dziedzictwo niematerialne wcześniej zaliczany był zarówno przez teoretyków, jak i praktyków do kategorii kultury materialnej.

WIS_19_Danuta-Kowal

Istotnym elementem projektu jest próba zbadania jak w pamięci lokalnej społeczności gminy funkcjonują tytułowe jarmarki, które (według ksiąg parafialnych) odbywały się na tych terenach od około XVII wieku, oraz jaki mają one związek z tradycyjnymi profesjami współcześnie. Jednym z zamierzeń lokalnych inicjatorów projektu jest bowiem próba ich reaktywacji (idea: cykliczne wielowymiarowe wydarzenie aktywizujące i integrujące różne grupy twórców i odbiorców zorientowane w pierwszej
kolejności na społeczność miejscową). Ten rodzaj praktyki poza tym, że odzwierciedla w działaniu ważną i ponadczasową profesję jaką jest handel i kupiectwo – szczególnie we współczesnej formie – wpisuje się jednocześnie w dziedzinę/domenę, która we wspomnianej konwencji została określona jako zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne.

Ponadto projekt ma jeszcze jedno ambitne zadanie, które wypływa z powyższego zagadnienia. Ma na celu zbadać i przybliżyć jak w świadomości współczesnych mieszkańców rysują się wielokulturowe aspekty dziedzictwa rzemieślniczo-rękodzielniczego tamtejszych pogranicznych terenów, które ukształtowało się m.in. poprzez obecność na nich społeczności żydowskiej trudniącej się głównie handlem, kramarstwem, szynkarstwem i karczmarstwem. Tym samym badania prowadzone w gminie poza studiami nad dziedzictwem wpisują się w równie popularny dziś nurt badań nad pamięcią społeczno-kulturową: regionalną, lokalną.

fot. Anahita Rezaei

fot. Anahita Rezaei

Monografia, interaktywna mapa tradycyjnych zawodów, konferencje oraz Jarmark

Multimedialny materiał pozyskany i opracowany przez zespół badawczo-dokumentacyjny z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie oraz pracowników Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu w Wiśniowej przy aktywnym współudziale lokalnej społeczności podczas etnograficznych badań terenowych upowszechniony zostanie w atrakcyjnej formie odpowiadającej współczesnym kontekstom kulturowym zróżnicowanych odbiorców:

  • problemowej, ilustrowanej tematycznej monografii “HANDMADE IN WIŚNIOWA/WIŚNIOWSKO RYNCNO ROBOTA” (forma drukowana i elektroniczna), która z założenia nie będzie tzw. klasyczną monografią gminy X – ani historyczną, ani etnograficzną; nie będzie też miała formy encyklopedii gminnych twórców ludowych, chociaż zawarte w niej będą sylwetki respondentów. Zadaniem publikacji jest bowiem przede wszystkim przedstawienie i interpretacja jednego konkretnego wymiaru dziedzictwa
    tamtejszego regionu – szeroko pojętych tradycyjnych profesji/zawodów – w działaniu;
  • internetowej interaktywnej mapy tradycyjnych profesji/zawodów: rzemiosł, rękodzieła, lokalnej wytwórczości, produkcji i ich twórców (charakter crowdsourcingowy – mieszkańcy gminy na bieżąco sami będą mogli rozbudowywać bazę): http://wisniowskijarmark.gokis-wisniowa.pl/mapa-
    profesji-i-tworcow/;
  • wystawy plenerowej “WIŚNIOWSKIE DZIEDZICTWO W DAWNYM OBIEKTYWIE” prezentującej stare fotografie stanowiące własność mieszkańców przedstawiające tytułowe tradycje rzemieślnicze, rękodzielnicze, wytwórcze i przetwórcze oraz dawne lokalne jarmarki w działaniu, przełamane
    współczesnymi portretami ich narratorów tj. twórców, rzemieślników, rękodzielników, wśród których prowadzone były badania terenowe – po zakończeniu projektu wystawa dostępna będzie również w formie wirtualnej na stronie projektu (przedsięwzięcie wpisujące się w nurt budowania lokalnych
    archiwów społecznych – inwentaryzacja zdjęć we wszystkich sołectwach gminy);
  • tematycznych filmów “HANDMADE IN WIŚNIOWA” stworzonych przez absolwentów warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych (specjalność: sztuka nowych mediów), które pełnić będą rolę nie tylko dokumentacji całego przedsięwzięcia ale również formę profesjonalnych materiałów promujących
    gminę Wiśniowa;
  • multimedialnego, wirtualnego i „tradycyjnego” (w postaci kart inwentarzowych) katalogu gorsetów z terenu gminy (będących własnością  mieszkańców i lokalnych instytucji) – wyniku inwentaryzacji przeprowadzonej w trakcie projektu z inicjatywy lokalnych regionalistów i twórców (teren gminy to nadal sprawnie funkcjonujące „zagłębie” hafciarstwa i krawiectwa strojów ludowych/regionalnych, wśród których dominują gorsety);
  • tematycznych konferencji/debat oraz animacyjnych spotkań praktyków i teoretyków;
  • tematycznych widowisk współtworzonych przez różne pokolenia mieszkańców działających w lokalnym ruchu artystycznym, folklorystycznym;
  • wieńczącego projekt jarmarku, który w swoim zamierzeniu bazować będzie na wspomnianych dawnych, cyklicznych jarmarkach wiśniowskich (współtworzonego w różnym wymiarze i charakterze przez mieszkańców a przede wszystkim przez wszystkich zidentyfikowanych w trakcie projektu przedstawicieli tradycyjnych profesji/zawodów: rzemieślników, wytwórców, przetwórców, rękodzielników, twórców, artystów etc.).

Projekt dofinansowany został ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, program „Kultura ludowa i tradycyjna” oraz ze środków Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu w Wiśniowej.

Patronat naukowy nad projektem sprawuje Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Ponadto patronat merytoryczny sprawuje Narodowy Instytut Dziedzictwa, Stowarzyszenie Twórców Ludowych oraz Małopolskie Centrum Kultury SOKÓŁ.

Projekt swoim patronatem honorowym objął także Marszałek Województwa Małopolskiego oraz Starosta Powiatu Myślenickiego. Wśród patronatów medialnych należy wymienić ogólnopolskie media tematyczne:  Pismo Folkowe i portal Kultura Ludowa.pl oraz media regionalne: TVP3 Kraków i Radio Kraków. Koordynatorem naukowo-merytorycznym projektu jest dr Joanna Dziadowiec-Greganić, adiunkt w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie, przewodnicząca ds. akademickich i badawczych sekcji młodych Międzynarodowej Organizacji Sztuki Ludowej IOV World – organizacji konsultacyjnej UNESCO i ECOSOC.

Koordynatorem organizacyjnym projektu jest Agnieszka Dudek, dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu w Wiśniowej.

Więcej informacji o projekcie: www.wisniowskijarmark.gokis-wisniowa.pl

Tekst: dr Joanna Dziadowiec-Greganić
fot. Anahita Rezaei